***

Кытайдар обургулар этэрбэстэрбитин эрэ буолбакка, туох баар кэрэ симэхтэрбитин ытарҕатыттан, бастыҥатыттан саҕалаан бөҕөхпүтүгэр тиийэ оҥорор буолбуттар. Кинилэр биһиги симэхтэрбитин үтүктэн, айылҕаттан уус дьоммут үлэлэрин-хамнастарын былдьыылларын ааһан, саха кутугар-сүрүгэр өтөн киирэн сүһүрдэн, бурайан, ыһан эрэллэр.

Ырыынакка сырыттахпына, арай биир лааппы таһыгар уһун-уочарат. Дьахталлар ким урут-кэлин киирэрин аахса тураллар. Лааппы ааныгар кытай уола «по одинь, потом одинь» - диэн хонтуруоллуур. Туох оччо айылаах үчүгэй баарый диэн, уочараттаан лааппы иһигэр киирбитим, киһи хараҕа халтарыйар «сахалыы» симэх арааһа тоҕо ыһыллан сытар эбит. Илин-кэлин кэбиһэрдэр, ытарҕалар, бастыҥалар, бөҕөхтөр уо.д.а. оруобуна сахалыы быһыылаах-таһаалаах, ойуулаах-бичиктээх эбиттэр. Атыыһыт илиитигэр ботуччу харчыны тутан турар, үөрбүт, манньыйбыт сирэйдээх-харахтаах. Киниэхэ чугаһаан бу туох матарыйаалый? –диэн ыйыппыппар «Просто железо, хорошее железо» - диир. Илиибэр биир бөҕөҕү ылан кэтэн көрөбүн. «250 рублей» - тугун чэпчэкитэй? Ойуутун одуулаан көрөбүн, сахалыы оһуорга майгылыыр буолан баран онон-манан сэбирдэх эӨин уруһуйдаах. Эмискэ уотунан уһаарбыттарын курдук «дьик» гынаат уһулан быраҕан кэбистим. «Аньыы эбээт, аньыы!».

Онтон аттыбар турбут дьахталлар, «Хата, манна барыта баар эбит дии! Барытын ылан кэбиһиэххэ, сыаната да чэпчэкитэ, «Куруһаалаҕа» барбат эбиппит, мантан ылыахха, бэлэххэ туох буолуой?» - дэспиттэригэр кулгааҕым чуӨкунуу сыста. Маннык сымыйа киэргэллэри ылан бэйэбит кэтэрбитин ааһан өссө чэпчэкитин иһин ылан бэлэххэ биэрэбит! Аата сүрүн оҕолоор! Кэрэни кэрэхсиир, өбүгэбит саҕаттан  саха омугар харысхал, алгыс буоллун диэн айыыларбыт айан ыыппыт кэрэ ойуулаах-мандардаах чочуонай симэхтэрбитин хаһааҥҥыттан ыла бу сымыйа-үтүктээйи ньаалбааҥҥа атастастыбыт?

Ити курдук, хомойон хоргутан, ытыы сыһа-сыһа таһырдьаны былдьастым. Суох, сүүс да төгүл чэпчэки буоллун, эбэм кыһамньылаах илиитинэн тигэн биэрбит, күтүөтүм хара көлөһүнүнэн улларбыт, сахалыы-махалыы оһуордаах-мандардаах кэрэ билэлээх таба тыһа этэрбэспин төһө да эргэргин, элэйдин ити туохтан тигиллибитэ биллибэт унтууга атастаһыам суоҕа. Һйэбэр албын симэҕи ылан оҕолорбор даҕаны, бэйэбэр даҕаны иилиэм суоҕа – тоҕо итинник санаа, харчыларын харыһыйан албыны атыылаһа турар дьахталлар долоҕойдоругар киирбэтий?

Маннык табаар хамаҕатык атыыга барар буолан кытайдар бизнестэрэ сайдан эрдэҕэ, онтон кинилэртэн ким атыылаһарый? Эгэ нууччалар дуу, атын омуктар дуу буоллахтара – суох. Биһиги бэйэлээх бэйэбит сахалар атыылаһан олоробут буолбаат! Ити бэйэ омугун, итэҕэлин, өбүгэлэрин таҥнарыы буолбатах дуо?

***

Борис Федорович Неустроев – Мандар Уус «Саха ойуута-бичигэ» диэн кинигэтигэр дьахтар симэҕин, ойуутун-мандарын туһунан манныгы суруйар: «Саха курдук дьахтары кыыс таҥара оҥостон, таҥара табатын курдук таҥыннарбыт-симээбит омук чугаһынан суох буолуо. Ыалга кыыс оҕо төрөөн, ийэ ууһун тэнитэр ытык аналын толорор буолла диэтэхтэринэ, оҕо 5-6 сааһыттан кэргэн тахсарыгар кэтэр таӨаһын, киэргэлин, энньэтин-сэтиитин тэрийбитинэн бараллара. Сүктэр кыыс киэргэлэ-симэҕэ, ойуута-дьарҕаата төһөнөн кэрэ да, соччонон кини олоҕо дьоллоох буолар диэн өйдүүллэрэ…

Саха көмүһү уһаныыта олус дириҥ силистээх-мутуктаах: үгүс түҥ былыргы омуктар өйдөрүн санааларын сүмэтин, дьоҕурдарын-сатабылларын күүһүн түмэн илдьэ кэлэн, манна олох дойдутугар өссө тырымната сайыннарбыта… Онон кэлэр үйэлэргэ олоруохтаах саҥа сахалар сайдыыларыгар өбүгэбит кэриэс-хомуруос гынан «кэрэ» диэн өйдөбүллэрин сүдү күүһэ кыратык-эмэтик туһалыа, күүс-көмө буолуо, сырдыгы-сылааһы тарҕатыа диэн бу үлэбин оҥордум.

Бар дьонум, алаһа дьиэҕитигэр дьол эрэ уйаланнын!»

Дьахтар симэҕэ, илин-кэлин кэбиһэрэ, бастыӨата, биһилэҕэ, ытарҕата – барыта тус-туһунан суолталаах дьахтары харыстыыр, алгыыр сүдү өйдөбүллээх киэргэл буолар. Биһиги тугу иилинэ, кэтэ сылдьарбыт барыта эппитигэр-хааммытыгар иӨэн инники олохпутун түстүүр, турукпутугар, доруобуйабытыгар дьайар дьикти айылгылаах. Аны өбүгэлэрбит ойуулуур оһуордара-мандардара бары тус-туһунан суолталаахтар. Бу хас эмэ үйэни уӨуордаан баччааӨӨа диэри умнуллубакка тиийэн кэлбит дьикти-дьэрэкээн ойуулара көннөрү ойуу эрэ буолбатах, ис-иһигэр киирдэххэ дириӨ ис хоһоонноох алгыстаахтар, ымыылаахтар. Биир эмэ ойуу алҕаска, сыыһа тардылыннаҕына номнуо ис хоһооно уларыйан, ис күүһэ сүтэр эбит. Ол иһин өйдөөн көрдөххө, симэх ойуута-оһуора кимиэхэ эбэтэр туохха анаан түспүтэ уратылаһар. Оннооҕор эдэр дьахтар, Далбар Хотун, кыыс оҕо кэтэр симэҕэ диэн арахсар буолар эбит.

Ол иһин сымыйа, үтүктээйи, дууһата суох тимир станок штамповкалаабыт киэргэлэ дьахтар уопсай туругар, доруобуйатыгар, бэркэ гыннар тус олоҕор хайдах дьайан тахсыаҕын киһи сэрэйиэн сөп этэ.

Түмүкпэр, нарын-талба Саха дьахталларыгар - Далбар Хотуттарыгар, Кэрэчээнэ Куо эдэркээн кыргыттарыгар туһаайан бэйэбит уустарбыт үтүөнү санаан, бэйэлэрин айыылартан айдарыллыбыт уран тарбахтарынан кыһаллан-мүһэллэн түһэрбит ойуу-дьарҕаа симэхтэрин ылан кэтиӨ, оччоҕуна олоххут уйгулаах, инникигит кэскиллээх, сандаарыйар кэрэ сэбэрэҕит харысхаллаах буолуоҕа диэн баҕа санаабын этэбин.

***

Иннокентий Петрович Колесов – Орто Халыматтан төрүттээх уус.

Саха симэҕэ хайаатар даҕаны күннээх буолар. Күн - көмүскэл, дьахтары киртэн-дьайтан харыстыыр аналлаах. Илин-кэлин кэбиһэрдэр дьахтар сааһыттан көрөн хас даҕаны утахтаах буолар. Аҕыйах утахтааҕа эдэр дьахтарга, элбэх утахтааҕа саастаах түс-бас дьахтарга ананар. Көмүстэн уонна күндү металлартан оӨоһуллубут симэх уһун үйэлээх, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр күндү тэрил буолар. Онтон кытайтартан ылыллыбыт киэргэл биллэн турар, үйэтэ кылгас буоллаҕа. Туохтан оӨороллорун билбэппин эрээри кырааскаламмыт туох эрэ чэпчэки матырыйаал дииллэр.

Өбүгэттэн кэлбит сиэри-туому кэһэр сатаммат, ол иһин бэйэм үлэлэрбэр Мандар кинигэтин туһанабын, онтон кытайдар итини төһө тутуһаллара буолла… Бэйэ киэнэ хаһан баҕарар үчүгэй буолар, онон олохтоох маастардар симэхтэрин ылан кэтэллэрэ ордук.

Прокопий Михайлович Колодезников - үрүҥ көмүс маастара.

Хас биирдии оҥоһук барыта тус-туһунан суолталаах, кистэлэҥ ис хоһоонноох. Холобура, бу кыптыый моһуона – кыыс оҕо ымыыта. Ити курдук симэххэ баар оһуор-мандар барыта ымыы, көмүскэл буолар. Кытайдар оҥорбут киэргэллэрэ сахалыы кута суох көннөрү көстүү эрэ. Саха олус дириӨ, истиӨ философиялаах омук. Кини оҥорбута-туппута көннөрү көстүү эрэ буолбакка, быдан улахан дьайыылаах, туһалаах буолар.

Гаврил Егорович Винокуров – Таатта улууһа, Уус Таатта.

Бу мин дьэс алтантан (латунь) Мандар кинигэтин туһанан оҥорон аҕаллым.  Симэҕи, киэргэлии оҥоруу син биир өбүгэлэрбит тылынан уус-уран айымньыларын кэриэтэ төрүт искусствобыт биир көрүҥэ буолар. Олоҥхону, сиэри-туому олус харыстыырбытын тэҥэ, норуот уус-уран оҥоһуктарын эмиэ харахпыт харатын курдук харыстыах тустаахпыт. Билигин бэйэбит искусствобытын омуктарга былдьатан эрэбит. Оннооҕор чорооммутун кытайга куттарарбытын олох сөбүлээбэппин. Кытайдар штамповкалаан таһаарбыт киэргэллэрэ – дууһата суох тимир дии саныыбын. Уус ыллаан-туойан, көлөһүнүн тоҕон, тутан-хабан кэрэхсээн, үчүгэйи санаан оҥорбут симэҕэ сыанатын куоһаран уон оччонон туһаны аҕалар. Уус үчүгэйэ диэн тустаах дьахтарга анаан оҥорор, ол кэрэ куону санаан, ис иһиттэн иэйэн туран үлэлиир. Онтон дууһата суох тимир сыаната чэпчэкитин аанньа тугу үчүгэйи түстүөй?

Харыстаана – тус бэйэм итини олох сөбүлээбэппин. Мин саанабар атын омуктар үтүктэн оӨороллорун тутан, бырабыыталыстыба өттүттэн хонтуруоллуохха наада. Дьоммут барахсаттар чэпчэкитин эрэ иһин, харчыларыгар кырыымчык буоланнар ылан кытай үтүктээйитин кэтэллэр, оҕолоругар кэтэрдэллэр. Итини хас биирдии киһи өйдөөн, кытай атыылыыр табаарын ыларын тохтотуо этэ.

Вероника Александрова – Эрэлкээнэ.