Ыччат аныгы олох ирдэбилигэр дьүөрэлэһэр үөрэҕи, идэни баһылаан үлэ буларын хааччыйыахтаах тэрилтэнэн – Профессиональнай үөрэхтээһин, каадыры бэлэмниир уонна аттаран туруорар министиэристибэ буолар. Миниистир Юрий Степанович «Кыым.ру» ыйытыыларыгар хоруйдуур:

- Юрий Степанович, былаас үрдүкү хаттаҕаһыгар үлэлээбитиҥ балайда буолла – телевизорынан көрбүппүт ыраатта. Ханнык дуоһунаска бэйэҕин ордук үчүгэйдик сананныҥ?
- Итинник ыйытыы баар үһү дуо? (күлэр).
- Ыйытыы араас буолар…
- Чэ, сөп. Судаарыстыба үлэтэ – бэйэтэ туспа ирдэбиллээх, хааччахтаах. Ону судаарыстыбаннай сулууспаҕа сылдьар киһи булгуччу тутуһуохтаах, толоруохтаах. Биһиги үлэбит сүрүн ис хоһооно, сыала-соруга диэн -- норуот туһугар үлэ буоллаҕа. Мин ситэриилээх былаас уорганыгар 2002 сыллаахтан үлэлиибин. Бастаан Президент дьаһалтатыгар каадыр департаменын салайбытым, онтон дьаһалта салайааччытын 1-кы солбуйааччытынан, правительство солбуйар бэрэстээтэлинэн үлэлээбитим. Билигин -- Професииональнай үөрэхтээһин, каадыры бэлэмнээһин уонна аттаран туруоруу министиэристибэтин салайан эрэбин. Мин бу үлэлэр эппиэтинэстэрин таһымынан эрэ араастаһаллар диэм этэ. Онон, чуолаан бу дуоһунас «үчүгэй-куһаҕан» диэн араарарым кыаллыбат. Бары да эппиэтинэстээх дуоһунастар этэ эбээт.
- Солбуйааччылары – «үлэһит аттар» диэн ааттыыллар. Эн иккитэ солбуйааччылаабыккын…
- Холобур, правительство бэрэстээтэлэ ханнык эмэ сыал туруорар. Солбуйааччы бу сыалы ситиһэргэ ведомстволар, министиэристибэлэр, тэрилтэлэр үлэлэрин күөртээн, тиксэртээн, ситимнээн, биэриэхтээх. Дьон ылынан, олоххо киирэрин ситиһиэхтээх. Мин социальнай эйгэни сүрүннүүр солбуйааччы этим, онон сүрдээх элбэх представительскай үлэ баара: араас тэрээһиннэргэ өрөспүүбүлүкэ аатыттан кыттаҕын, социальнай тутуулар аһыллалларын хонтуруоллуугун, дьон суругар харда бэриллэрин дьаһайаҕын… быһатын былаас уонна уопсастыба икки ардыгар сибээс ситимэ буолаҕын. Оттон миниистир диэн, син биир хаһаайыстыбаннай тэрилтэ салайааччытын тэҥэ буоллаҕа. Сылга бачча сума иһигэр үлэни-хамнаһы тэрийиэхтээххин диэн.
- Урут, бу министиэристибэ «наукаҕа уонна профтехүөрэхтээһиҥҥэ» диэн ааттанара.
- Оннук этэ. Билигин наука уонна инновация хайысхатынан дьарыктанар туспа судаарыстыбаннай кэмитиэт тэрилиннэ. Урут министиэристибэ иһинэн биир отдел «науканан» дьарыктаммыт буоллаҕына, билигин 17 киһилээх бүтүн кэмитиэт тэрилиннэ. Президент саҥаны киллэрии уонна наукаҕа үлэ хайысхатын чиҥэтэн, хаҥатан биэрдэ. Оттон биһиги министиэристибэбит, чуолаан, (үөрэх министиэристибэтин кытары) ыччаты аныгы үйэҕэ ордук наадалаах идэҕэ туһаайыахтаахпыт, үөрэттэриэхтээхпит уонна үлэ миэстэтинэн хааччыйыахтаахпыт. Судургутук эттэхэ: оҕо оскуоланы бүтэрэр, биһиэхэ кэлэн үөрэнэр, идэтин баһылыыр уонна үлэҕэ киирэн киһи-хара буолан тахсыахтаах. Проблеманы биир кэлим көрөн быһаарар сорук туруорулунна. Урут ити өттүгэр үлэ ыытыллыбыта эрээри, ханна эрэ табыллыбыта, ханна эрэ табыллыбытаҕа баар буоллаҕа. Ол ону үчүгэйин салгыы үлэбитигэр туһаныахтаахпыт, оттон табыллыбытаҕына уларытан киллэриэхпит, эбэтэр букатын да аккаастаныахпыт.
- Каадыры бэлэмниир уонна аттаран туруорар департамент эһиэхэ киирэн биэрдэ?
- Оннук. Министиэристибэ отделыгар кубулуйда. Департамены кытары өрөспүүбүлүкэ таһыгар үөрэнэр 800-чэкэ оҕо эмиэ биһиэхэ «кэлистэ». Кинилэри үөрэттэрэр, олохторун-дьаһахтарын тэрийэр, кэлин үлэнэн хааччыйар эбээһинэс эмиэ министиэристибэҕэ сүктэрилиннэ.
- Сыллаҕы бюджеккыт төһөнүй?
- Сылга 3 млрд көрүллэр. Үлэһиттэрбит хамнастарын киллэрэн туран аахтахха, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр үөрэнэр устудьуоннарбыт кэлэр-барар, айанныыр, олорор, үөрэнэр орускуоттара киирэр. Ону сэргэ, 33 орто уонна 27 алын сүһүөх үөрэх кыһаларын материальнай-техническэй хааччыллыыта эмиэ барыта сити суумаҕа киирсэр.
- Өрөспүүбүлүкэ хас биирдии иккис олохтооҕо үрдүк үөрэхтээх буолуохтаах диэн сыал-сорук туруоруммут сорукпутун толордубут: үрдүк үөрэхтээх үлэтэ суох киһи элбээтэ, училищелар, техникумнар базалара ыһылыннылар...
- Сэбиэскэй кэмҥэ «үрдүк үөрэх - үрдүк кылаас» диэн өйдөнөрө. Оччолорго үөрэхтээх да киһи аҕыйах буоллаҕа. Үрдүк үөрэхтээх киһи үрдүкү дуоһунаска ананар, хамнас аахсыытыгар даҕаны оробуочайтан быдан элбэҕи аахсар. Билии, хаачыстыба үрдүк үөрэҕинэн эрэ бэлэмнэнэр систиэмэтэ баара. Ол иһин үрдүк үөрэҕи эккирэтиигэ охтон, профүөрэхтээһиммитин айгыраттахпыт. Билигин Арассыыйаҕа хамнас ааҕыытын систиэмэтэ, үлэ квалификацията уларыйыан наада. Ону дойду президенэ, премьерэ дьэҥкэтик өйдүүллэр. Ити үөһээ салалтаҕа этиллэр тыллар олоҕо суох мээнэ саҥарыллыбыттар. Социологическай сулууспалар чинчийиилэрин түмэн, аналитическай управлениелар биэрбит ыспыраапкаларыгар олоҕуран оҥоһуллар этиилэр. Үлэ квалификацията, онтон тахсар хамнаһа -- специалист ханнык хайысхалаах технологияҕа үлэлииринэн быһаарыллыахтаах. Оробуочай буолла да, кыра хамнастаах буолар диэн өйдөбүлтэн тахсыахтаахпыт.
- Барыта хамнас быһаарар. Хамнаһа үрдүк диэн, урут инженер, учуутал, быраас буола сатаатахпыт.
- Оннук. Харчы – киһи олоҕун хаачыстыбатын быһаарар. Урукку социологическай чинчийиинэн, оскуоланы бүтэрэр оҕолор 70%-ра сулууспалаах (бюджет үлэһитэ) буолуохтарын баҕарар эбит буоллахтарына, билигин 48% оҕо дьиҥнээх экономика секторыгар үлэлиэн баҕарар буолбут. Бу -- өй-санаа уларыйан иһэрин туоһулуур. Сыллата профүөрэхтээһин кыһаларыгар киирэр ыччат ахсаана эбиллэн иһэр.
- Светлэйгэ техникум аһыллыбыта. Тоҕо итиччэ ыраах техникум астыгыт?
- Бастатан туран, онно бэлэм дьиэ баар этэ. Светлэйдээҕи техникум материальнай, үөрэтэр-лабораторнай базата аһара үчүгэй. Бассейн кытары баар. Техникум 400 оҕону үөрэтэр кыахтаах. Ол эрээри үлэҕэ киирии боппуроуһа ситэ кыаллыбакка, билигин 200 миэстэҕэ диэри кыччаттыбыт. Киһи үөрэххэ ҮӨРЭНЭ барар. Оттон хаачыстыбалаах үөрэҕи үрдүк таһымнаах преподавателлэр, маастардар биэрэ кыахтаахтар. Светлэйгэ үөрэтэр састаабы, педколлективы үчүгэйдик таҥнахпытына, үөрэх таһыма үрдээтэҕинэ, үлэҕэ киирии да судургутуйуо, үөрэххэ туттарсыы да элбиэҕэ. Светлэйдээҕи техникум ОДьКХ, энергетикэ специалистарын бэлэмниир соруктаах аһыллыбыта. Уопсайынан, ханнык баҕарар кыһалар, ордук профтехүөрэхтээһин кыһалара ханнык эмэ тэрилтэ хонноҕор киирэн, ол тэрилтэлэри кытары судаарыстыба кыттыһан үбүлээн специалистары бэлэмниэхтээх. Эдэр киһи бу үөрэҕи бүтэрдэхпинэ ол собуокка үлэлии киириэхтээхпин диэн чопчу билиэхтээх. Холобур, Бүлүү улуустарын ыччата Айхаллааҕы, Удачнайдааҕы, Мииринэйдээҕи училищеларга киирэллэрэ элбээтэ. Тоҕо диэтэххэ, «АЛРОСА» ити кыһалары кытары дуогабардаах, бүтэрбит ыччаты 100% үлэҕэ ылар. Киин улуус оҕолоро Нерюнгрига баран үөрэнэр буоллулар. Тоҕо диэтэххэ, бүтэрэн баран «Якутугольга» үлэҕэ киирэллэр. Итинник кластерынан тэрийэн үөрэхтээһин Арассыыйаҕа сайдан эрэр. Холобур, «Газпром» линиятынан Салехардка 1000 оҕону үөрэтэр техникум баар. Бу оҕолор үөрэхтэрин бүтэрэн баран түөрэ бары «Газпром» тэрилтэлэригэр үлэҕэ киирэллэр. «Газпром» Саха сиригэр Ленскэйгэ кэллэ. Ленскэйгэ эмиэ итинник техникум аһылларын туһунан президеммит сөбүлэҥ түһэристэ. «Сургутнефтегазтары» кытары эмиэ итинник сөбүлэҥ түһэрсибиппит – Пеледуйдааҕы техникуму кытары үлэлиэхтээхтэр. Саха сирин өттүгэр «Полюс Золото», «Мечел» курдук улахан хампаанньалар бааллар. Чох, көмүс хостуур специалистары үөрэтэллэрин курдук кэпсэтии бара сылдьар. Ханнык идэ, хайдах таһымнаах специалист бэйэлэригэр наада буолалларын чопчу билэр буоллахтара. Производство көлүөнэ солбуһугун иитэн иһиэхтээх.
- «Иһиэхтээх», «үөрэтиэхтээх» диибит даҕаны, ол кэлии хампаанньалар олохтоох ыччаты үлэҕэ ылар интэриэстээхтэр дуо?
- Улаханнык утарбаттар. «Куоска өҥүнэн буолбакка, кутуйаҕы тутарынан сыаналанар» диэн өс хоһооно баар. В.А.Штыров элбэхтик ити тыллары туттар этэ. Хампаанньаларга үлэһит хайдах да дьүһүннээх-бодолоох, өҥнөөх тириилээх буоллун, үчүгэйдик эрэ үлэлээтин.
- Кластерынан үөрэхтээһин саҕаланнаҕына, олохтоох дьон промышленноска сыстарбыт дьэ кэлиэ?
- Өрөспүүбүлүкэ итинник техникумнарга анал-целевой миэстэ биэрэн, оҕолору сүүмэрдээн ыытабыт. Үлэ булуу чааһыгар кэпсээбитим, орто, анал үөрэххэ эрэ үөрэнэр ыччакка сыһыаннаах буолбатах. Үрдүк үөрэххэ үөрэнэр оҕолорго эмиэ сыһыаннаах. Холобур, И.Губкин аатынан ньиэп уонна гаас Арассыыйатааҕы университетын бүтэрбит оҕолор «Сахатранснефтегазка» үлэлии киирэллэр. «Сургутнфетегазка», «Газпромҥа» киирэллэрин курдук кэпсэтии ыыта сылдьабыт.
- Табылыннаҕына бэрт буолуо этэ.
- Табыллыахтаах. Президеммит үрдүкү салалтаны кытары кэпсэтэн итиннэ суол тэлэ сылдьар.
- Юрий Степанович, Сэбиэскэй былаас саҕана, саханы 50 сылы быһа промышленноска сыһыарар политика бара сатаабыта да, көдьүүстээбэтэҕэ. Тоҕо?
- Сахалар промышленноска суох буолбатахтар, бааллар. Биллэн турар, элбэх ахсаанынан көҥү көтөн киирбиттэрэ диирбит табыллыбат. Мин саныахпар, промышленность сахалар уутуйан үөскээбит улуустарыттан тэйиччи сиргэ тэриллибит буолан, элбэх саха сыстыбатаҕа буолуо. Иккис өттүнэн, промышленность, улахан производство – куруук кытаанах күрэстэһии, сүүмэр оргуйар үөһэ. Ону, наҕыл, көнө майгылаах дьон буоларбыт быһыытынан соччо ылыммаппыт, ыарырҕатабыт быһыылаах. Ол гынан баран кэм-бириэмэ ирдэбилэ күн-түүн кытаатан иһэр. Бэлэми ким да манньалыа суоҕа. Өйбүтүн-санаабытын уларытан, кыраҕа кыһаллыбат, ыктарбат, олох кырдьыгын баарынан ылынар кэм кэллэ. Ыччаттарбытын атын омугу кытары өй-билии, эт-сиин, кылаабынайа – санаа бөҕөҕүнэн күрэстэһэр кыахтаах гына иитэн таһаарыахтаахпыт.