-Чугас дьонум, аймахтарым, доҕотторум уонна элбэх билбэт дьонум өйүүллэрин, эрэллэрин этэллэр, суруйаллар. Ол миэхэ улахан күүс-уох биэрэр.

-Эн баар дьоҥҥо анаан суруйбут аһаҕас суруккар ити дойдуга суут-сокуон тиэрэ иэҕиллиититтэн эмсэҕэлээбит элбэх диэн аһарбыккын. СИЗО иһэ төһө да араарталаатар, билсэр-көрсөр, кэпсэтэр кыах онно да баар. Оннооҕу дьон эйиэхэ сыһыана хайдаҕый?

-Түрмэҕэ да үтүэ дьон бааллар. Манна ким хайдах киһитэ рентген курдук тэһэ көстөр, түөрт истиэнэҕэ хаайыллан сытар киһи бары чувствота өргөс кылаана буолар. Ол иһин дьон билэр, сыһыан үчүгэй. Элбэх сурук-бичик кэлэр. Администрация, постовойдар да сыһыаннара дуоспуруннаах.

-Тугу ордук суохтуугунуй?

Таптыыр киһибин Сардаананы, оҕолорбун.

-Аматын да иһин, киһи син биир тугунан эмит аралдьыйар. Ханна баҕарар. Оттон эн?

-Биһиги камерабытыгар үспүт. Бастаан утаа ыйтан ордук одиночнай камераҕа сытыарбыттара. Мин өйдүүрбүнэн тургутан көрүү. Икки-үс күн буола-буола ыйыталлар, сирэйбин-харахпын маныыллар. Тугу эмит көрдөһүө, этиэ дииллэр быһыылаах. УФСИН-тан хаста да тойоттор бэйэлэрэ кэлэ сылдьыбыттара. Ол курдук Саҥа Дьылы соҕотох көрсүбүтүм. Мин бу система хайдах үлэлиирин иһиттэн 4 сыл дьыалаҕа эриллэн-буруллан үчүгэйдик биллим уонна өйдөөтүм. Мин кинилэртэн көрдөһөр да, кинилэргэ тобуктуур санаам суох. Буруйум суоҕун билэбин, ол иһин холкубун.

Элбэҕи ааҕабын. Билигин СИЗО библиотекатыттан Ксенофонтов “Урааҥхай сахалар” кинигэтин булан хат ааҕа сылдьабын. Уголовнай правоны үөрэтэбин. Уонна “Саханефтегаз”-ка үлэлээбитим туһунан, дьиҥ чахчы хайдах буолбутун суруйа сылдьабын. Билигин Саха Сириттэн 150 млрд. солкуобайдаах нефть дойду тас өттүгэр барар, онтон биһиги тиксиибит 5%. Тоҕо маннык балыыр-баттааһын буолбутун сахам дьоно билиэхтээхтэр дии саныыбын.

Ити курдук бириэмэни мээнэ аһарбаппын, Үрүҥ Аар Тойон Орто Дойдуга хас биирдии иннинэн сирэйдээх икки атахтаахха мутугунан быраҕар муҥур үйэ анаабытын хаһан да умнубаппын, күнү-дьылы сыаналыыбын.

-Арай, кэми төттөрү эргитэр буол, эн хаттаан бу суолгун талыа этиҥ дуо? Биитэр көннөрү көстүбэт-биллибэт, дьиэ эргин эрэ бөө диир эр киһи оруолун ордоруоҥ этэ дуу?

-Урут, ардыгар бэйэбэр ити боппуруоһу биэрэр этим. Син дьонноох-оҕолоох киһи буоллаҕым. Мин утары барбыт дьонум эмиэ төгүрүк акаары буолбатахтар, элбэхтик кэпсэтэ, атыылаһа, онтон куттуу да сатаабыттара элбэх. Син, бизнес киһитэ буоларым быһыытынан, баай-дуол ыпсарыллыытын туһунан бастатан толкуйдуохтаахпын дии саныырым. Ийэм этэ сатыыра: “Тойуом, былааһы хайдах да утарбаккын, хаайыыга быраҕыахтара, ону-маны оҥоруохтара” – диирэ. Кини 2008 с. бу сиртэн баран билбэтэҕэ ордук курдук.

Ол гынан баран билигин өйдүүбүн – ким эрэ хаһан эрэ төбөтүн өрө көтөҕүөхтээх, биһиги, сахалар, өбүгэлэрбит дойдутугар сирэй-харах анньыллыбакка, төрүт сокуоммутугар олоҕуран тиксэрбитигэр тиксиэхтээхпит, дьиҥнээх хаһаайыттар буоларбытын туруорсуохтаахпыт диэн. Биир киһи кыайбат суола буоларын өйдүүбүн. Дьон уһуктуон наада. Сытар таас анныгар уу киирбэтин, ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэрин өйдүөхпүтүн наада. Ол иһин төрүт кэмсиммэппин, төттөрүтүн бу дьоһуннаах суолга киллэрбит Дьылҕа Хааҥҥа махтанабын.

Элбэх, хас да тыһыынчанан киһи омугуттан тутулуга суох, “хаайыыга быраҕыллыбыт түөкүн” диэбэккэ, иэдэс биэрбэккэ өйүүллэрэ, саарбахтыыр санааны киэр кыйдыыр, суол сөбүн туоһулуур, күүс эбэр, эрэл саҕар.

-Дьоҥҥор-сэргэҕэр анаан өссө туох этэрдээххин, быһа эфиргэ олорор курдук сананан ылар буоллахха?

Туох барыта тэҥнээн көрдөххө биллэр диэн түҥ былыргы улуу өйдөөхтөр эппиттэрэ баар (все познается в сравнении). Мин наар Аляска штатын Сахам сиригэр тэҥнээн көрөөччүбүн. Аляскаҕа анаан-минээн элбэхтик сылдьыбытым. Кинилэр эмиэ биһиги курдук киэҥ сирдээхтэр, сир баайдаахтар, айылҕалаахтар, ахсааннара билигин 700 тыһ. курдук. Олох таһымын киһи тэҥнии да барбат. Ол гынан баран биир тэҥнээһин мин өйбүттэн тахсыбат. Кинилэргэ сылга 1-дэ киһини өлөрүү таҕыстаҕына, губернаторга тиийэ айдаан, дьүүллэһии тахсар. Америка үрдүнэн ити Аляска эрэ штатыгар итинник. Нью-Йорк, Лос-Анджелес курдук куораттарга ол таһым Россия Москватынааҕар үрдүк. Американецтар ону Аляска, Хоту сир дьоно олохторо тыйыһыттан характердарыгар тиийэ сөҥүүллэр. Ол иһин өлөрсүү-үтүйсүү тахсыбат диэн.

Онтон биһиги? 940 тыһ. киһиттэн сылга 700-кэ тиийэ өлөрсүү-сүтүү. Күн аайы икки киһи. Бу статистика баарын тухары былаас ону кыайдым, маны кыайдым диэн этэр моральнай бырааба суох дии саныыбын. Бэйэм дьыалабар бириэмэ барытын орун оннугар туруоруо, кырдьык уу үрдүгэр дагдайыа диэн туох да эҥкилэ суох бүк эрэллээхпин.

-Бу аан дойдуга кырдьыктан уонна көҥүлтэн ордук суох дииллэр. Онно таптал диэни эбэн кэбистэххэ, туттарыа буолуо туттарбат дьол кэриҥэ тахсан кэлэр. Ити үстэн эйиэхэ билигин биирэ эрэ тиийбэт. Ол туһугар үгүс киһи турууластаҕына, биир сомоҕо буолан туруорустаҕына, ол да кэлиэ ини диэн эрэнэбин.

Кэпсэттэ Сайдыына ЧЭГДЭ       24.02.2012 с.