Аны ким уочаратай?

Среда, 14 Декабря 2011 22:39
Оцените материал
(4 голосов)

Эмиэ оройго биэрдилэр... Хабырдык. Саанардыы. Сахабыт сиригэр ким дьиҥнээх хаһаайынын биллэрэрдии. Төрөөбүт Сахатын сирин баайын-дуолун сии олорор атын дьон «уопсай бөрүөктэриттэн» тиксиэн баҕарбыт саха уолун хаайыы сирэйдээтилэр. Биһиги кэммит биир чаҕылхай ыччата, бэл өстөөхтөрө сөҕөн-махтайан «Саха Манчаарыта» диэн ааттаабыт Афанасий Максимовпытыгар, Россия Конституциятын бырааһынньыгын күн соруйан, «миэстэҕитин билиҥ» диэбиттии өһөөн туран, түүн 11 ч. саҕана бириигэбэрдэрин таһаардылар.  

 Киһи-аймах, норуот историятын көрөр эбит буоллахха, хас биирдии кэм репрессията тус-туһунан матыыптаах буолар.  Арай биир уларыйбат -- ол норуот иннигэр уктар дьоннорун ситэн сиэһин.

200-тэн тахса сыл анараа өттүгэр саха норуотун геройа Баһылай Манчаарыны эдэр сааһыттан хаста түүнүктээх түрүмэҕэ бырахпыттарын ааҕан сиппэккин. Кинини эмиэ оччотооҕу былаас харыстаабакка хаайара. Ол гынан баран, норуот билигин да Көҥүл мэҥэ бэлиэтинэн, эркээйи сулуһунан Манчаарыны ахтар буоллаҕа! Оччотооҕуга кинини хаайыыга харайсыбыт, «кыайбыт-хоппут» дьоннор ааттара-суоллара билигин сиик буолан симэлийдэ, туман буолан көттө.

Онтон 20-с үйэ саҕаланыытыгар баай, кыанар саха үөрэхтээхтэрин салайааччытын, норуот сайдыытын иннигэр турууласпыт Баһылай Микииппэрэп-Күлүмнүүрү  эмиэ «аһары бардыҥ» диэн хаайыыга симпиттэрэ, сүрүн тоһута сатаабыттара.  Ол да буоллар кини тэрийсибит хаһыатын аата эмиэ «Манчаары» диэн этэ эбээт!

70 сыл анараа өттүгэр имперскэй ССРС репрессиялаабыт дьоннорунан саха норуотун бастакы салайааччылара, кыра-хара дьадаҥы норуоттан тахсыбыт Ойуунускай, Омуоһап, Бараахап о.д.а.   буолалларын бары билэбит. Кинилэри тутууга–хабыыга сылдьыбыт дьоннору бүгүн норуот үксүлэрин билбэт, билэр да буоллаҕына кэлэйэн эрэ ахтар. Оттон оччотооҕу кэмҥэ кинилэртэн  куттанан, дьон  «норуот өстөөхтөрө» хаайыллыбыттарын туһунан сибигинэһэн эрэ кэпсэтэрэ, сэтэриир киһи аҕыйаҕа дииллэр. Ол курдук НКВД диэн уорган суоһа-суодала сүрдээх этэ. Онтон  50-60-70 сс. баар-суох интеллигенциябытын, суруйааччыларбытын  ыар дьылҕалаабыттарын туһунан этэ да барбаппын. Күнэ-хонуга бэтэрээтэ бэрт буолан, үгүс киһи өйдүүр.

Күн бүгүн даҕаны репрессия массыыната тохтообокко үлэлиирин билэр дьон билэллэр. Эһиил -- 2012 сылга, улуу учуонай Георгий Прокопьевич Башарин 100 сааһын  бэлиэтээри бэлэмнэнэбит. Кини курдук репрессия ыар тыынын билбит, Москваҕа куотан тыыннаах хаалбыт киһи, кэлин сиэним дьиэ кэргэнигэр  ол куттал эмиэ суоһуо диэн биттэммэтэҕэ чуолкай.  Онтон кини сиэнин кэргэнэ, урукку ыччат миниистирэ Алексей Ильич Еремеев хайдах-туох дьылҕаланара билигин да биллибэт. Кэргэнин эһэтин үбүлүөйүн хаайыы истиэнэтигэр көрсүөх муҥа буоллаҕай…

90-с сылларга Госдуума дьокутаата буола сылдьан Е.П.Жирков «аны уонча сылынан норуот чаҕылхай дьоннорун репрессиялыыр буоллахтарына «националистар» диэн буруйдуохтара суоҕа, «үбү-харчыны сиэбит» диэн буруйдуохтара» диэн этэн турардаах. Ол дьаахханыы илэ сирэйинэн кэлбитин көрөн эрэбит.

Кэм-кэрдии уларыйар курдук да, репрессия массыыната тохтообот. Атын матыыптаах, атын буруйдуур тыллардаах норуот сэҥээрэр дьоннорун сиир массыына син-биир тохтообокко эргийэр. Сыала-соруга биир – чорбоҥноомоҥ, чорбойумаҥ диэн. Барыта сценарий быһыытынан, барыта эрдэ ылыныллыбыт былааны толорор инниттэн. Сценарий быһыытынан Максимовтааҕы  4 сылы быһа соһо сылдьан сууттууллар, сууттарын хаста эмэ көһөрөн иһэллэр. Дьон–сэргэ аахайбат, сэҥээрбэт буолбутун кэннэ, дьэ биирдэ олордон ылаллар. Аймахтара да, дьонноро да сылайбыттарын кэннэ. Суукка Икки Атах психологиятын билэр дьоннор олордохторо эбээт. Бу дьайыы Максимов бэйэтэ суруналыыстарга эппитинии политическай өрүттээх буолан быыбар кэнниттэн түмүктэннэҕэ. Суукка бары «интернациональнай быраабыла» кытары тутуһуллубут. Буруйдааччы -- атын омук киһитэ, судьуйа -- саха. Арай «быраабыла быһыытынан» хомбуойдарын сэрэппэтэхтэр. Ол дьон бириигэбэр ааҕыллан  бүтэ да илигинэ, Максимовтааҕы тута-хаба кэллэхтэрэ, суут дьиэтин таһыгар автозак массыыната күлүгүрэн  турдаҕа. Эрдэ хаайылларын билэ сылдьар хомбуойдар да, атын дьиэлээх-уоттаах дьон ыксаатахтара дии. 

Билигин Максимовы хаайбыттарын кэннэ сэтэрээбит саха суохха дылы. Хата ол оннугар Максимовы аһынар, «биир эмиэ тахсаары гыммыт киһибитин сииллэрин туһунан» этээччилэр бааллар.

Максимов уонна кини үлэһиттэрин буруйдара «тэриллиилээхтик үбү-харчыны сиэбиттэр-аһаабыттар» диэн. Оттон билигин ким былааска олорон «сиэбэтий-аһаабатый»? Христос эппитин уларытан эттэххэ, «Ким сиэбэтэх салайааччы Максимовы тааһынан бырахтын». Россияҕа да, биһиэхэ да киһи көстүбэтэ буолуо дии саныыбын. Оччотугар тоҕо Максимов буруйданна? Эппиэтэ биллэр. Аан дойду да, Россия да таһымынан «талыллыбыт эрэ норуот» сирбит баайын сиэхтээх, кини эрэ апчарыйар бырааптаах. 

Биһиги Менделеев таблицатыгар киирбит бары сир баайын  үрдүгэр олорор  ааттаахпыт да, туохха да тиксэр бырааппыт суох. «Олбуоргут иһин бас билэн олороргут да сөп» диэтэхтэрэ. Биир «Саха Манчаарыта» төрөөбүт дойдутун баайыгар-дуолугар тиксээри тарабачыспытын умса уурдахтара. Көрдөрөн туран «үөрэх буоллун» диэн дьиксиннэрэр гына.

…Дьэ, онон иннибитигэр туох күүтэрий?  Ким репрессия миэлиҥсэтигэр хандьытаатый? Онон салайааччыларбытыгар саамай сөпкө сүбэлээн этэллэр: «сиир-аһыыр» да буоллаххытына, докумуоҥҥутун дьиэк киллэрбэт гына оҥостуҥ» диэн. Репрессия массыыната «хоруупсуйаны утары» диэн ааттанан тохтоло суох үлэлии турарын умнумаҥ. Биһигинньиктэргэ үйэ хаһан баҕарар биир.

Ньукулай Луугунап «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан» диэн арамааныгар, биир аҕыйах ахсааннаах биис ууһун чаҕылхай ыччата – Курбан,  бэрт былдьаһааччылар дьайыыларынан, суорума суолламмытын туһунан кэпсэнэр. Онуоха кини учуутала Арҕах оҕонньор ол биис ууһун дьонун, «аны ити дьон өнүйбэттэр» диэн сыаналыыр. Ыччаккын көмүскээбэтэххинэ эстиэҕиҥ диэн өйдөбүлтэн.

Онтон сылтаан биир холобуру кэпсиэхпин баҕарабын. Мин олорор улууһум биир нэһилиэгэр сэбиэскэй кэмҥэ Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ баара.  Бу нэһилиэк общественнай үлэтинэн биир бастыҥнар ахсааннарыгар киирэрэ. Кини үлэтин уопутун атыттарга холобур оҥороллоро. Ол эрээри, дьон-норуот ол бэрэссэдээтэли баччааҥҥа диэри үөҕэрин истэбин. Тоҕо? Кини салайбыт кэмигэр бу нэһилиэктэн саамай элбэх уол араас буруйга түбэһэн хаайыыга барбыта. Ол уолаттар дьылҕалара таайбыта эбитэ дуу, ол гынан баран билигин бу  нэһилиэк биһиги улууска саамай отуора алдьаммыт, эстэн эрэр нэһилиэгинэн биллэр. Ылан көрдөххө, бэрэссэдээтэл улахан буруйа суох курдук. Уолаттар оҥорбуттарыгар бардахтара диэх курдук. Ол эрээри, нэһилиэккэр дьиҥнээх хаһаайын буолан, ыччаттаргын көрбөтөххүнэ былааска тоҕо олорбуккунуй диэн сиэрдээх ыйытыы үөскүүр. 

Аймалҕан хаһан баҕарар дьайыылаах. Ис санаам аймалҕанын суруйбут суруйуум ким эрэ өйүгэр-санаатыгар сутуругунан сууралаһар, охсуһар-этиһэр санааны эрэ укпатын диэн таҥараҕа үҥэбин. Улуу убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй эппитин курдук, өлбөт-сүппэт суолу тутуһан, кэлии дьону кытары туруулаһар, тэҥҥэ аахсар инниттэн, кинилэр диэтэх дьон «аҕыс уон аҕыс албастарын, тоҕус уон тоҕус үөрэхтэрин  дьибилгэннэрин сүһэн ылан» үөрэхтэнэн-хаарданан, ийэ өйбүтүнэн салайтаран олоруоххайыҥ, кинилэр угаайыларыгар киирэн биэрбэт гына дьаһаныаххайыҥ. 

 

Б. Нукуйаахап.

Источник - http://www.kyym.ru/index.php/olox/politika/5424-2011-12-14-02-38-37

 

Добавить комментарий

Защитный код
Обновить

Aartyk.ru