Хас биирдии киһи харчыга ураты сыһыаннаах, ким эрэ олус харыс, ким эрэ матайдыыры эрэ сатыыр. Харчы – билиҥҥи олох хамсатар күүһэ. Ол эрээри, бу хамсатар күүс туһата суохха бараннаҕына иэс-күүс элбээһинэ олоҕу уустугурдар.
Эмискэ былаана суох атыылаһыы ордук дьахтар аймах итэҕэһэ. Ордук бырааһынньыктар саҕана маҕаһыыннарга, ырыынактарга сыыдам сырыы, киирии-тахсыы дэлэйэр. Сорохтор ыксаан барытын биир сиртэн ылаары хармааннарын тэбииллэр, сорохтор чэпчэки сыаналааҕы көрдөөн муҥнаналлар. Сорох маҕаһыыҥҥа киирээт хараҕа халтарыйан, ымсыыран туттуммат түгэнэ элбэх. «Бачча бырааһынньык саҕана бэйэбэр бэлэх оҥоһуннаҕым дии» диэн уоскутунан баран былааннаммыттан туораан дьиэ кэргэн дохуотун кураанахсытыы иэскэ-күүскэ тэбэр буоллаҕа. Уопсайынан, психологтар этэллэринэн, харчыны сыаналаабат, биитэр сатаан туттубат буолуу, былаана суох мээнэ атыылаһыы оҕо сааһы кытта ситимнээх буолуон сөп. Оҕо эрдэҕинэ төрөппүттэрэ олох харчыны туттарбат эбэтэр хас көрдөөтөҕүн аайы биэрэннэр оҕо сатаан харчыны харыстаабат буола улаатыан сөп. Биитэр, оҕо хаппырыыстаатаҕын, ытаатаҕын аайы уоскутар сыалтан кэмпиэт, саҥа оонньуур ылан биэрэн оҕону саарата үөрэтии содула – улаатан баран санаата түстэҕинэ бэйэни уоскутунаары тугу эрэ атыылаһан эрэ баран уоскуйар хаачыстыба олохтонуута буолуон сөп. Халтайга хааман хармааны кураанахтааһын ылларыы биир көрүҥэ. Ордук араас чэпчэтиилээх ааксыйалар биллибэтинэн сиэби кураанахтыыллар. Киһи бэйэтэ да билбэтинэн чэпчэки диэни көрдөҕүнэ «хайаан да ылыахтаахпын, бу биирдэ эрэ буолар» диэн санаанан салайтарар. Өскөтүн, бу олох арахсыбат санааҕа кубулуйбут буоллаҕына, киһи ис туругунан, бэйэтин олоҕунан астыммат буолбутун туоһулуур, хайаатар да психологка сылдьар наада.
Ол эрээри, маннык атыылаһар адьынат кыһалҕатын киһи бэйэтэ эмиэ быһаарар кыахтаах. Хайдах бу арахсыбат адьынаты киэр кыйдаан хармааммыт балачча кэмҥэ халыҥ сылдьарын ситиһэбит?
Эн маҕаһыыҥҥа кэлбиккин уонна наһаа сыаналаах танаска ымсыырбыккын, иэс да киирэн туран ыларга бэлэмҥин. Маныаха, психологтар сүбэлииллэринэн, тохтоон уоскуйа түһэр ордук эбит. Чуумпу, ким да мэһэйдээбэт сиригэр олорон «Бу миэхэ наада дуо?» диэн бэйэҕиттэн бэйэҥ ыйытаҕын. Онтон кэннигин да хайыһан көрбөккө маҕаһыынтан тахсан бар, ол оннугар иэс киирбэтиҥ, сотору бу таҥас туһунан умнуоҥ.
Хаһан баҕарар бастатан туран, «Тоҕо мин эмискэ, былаана суох атыылаһабыный?», «Тугум тиийбэтий?» диэн бэйэҕиттэн ыйытыы оруннаах. Ис эйгэҕэр тугуҥ тиийбэтин, туохха наадыйаргын чопчулаатаххына эрэ бу кыһалҕаны быһаарыаҥ. Маҕаһыыҥҥа барыан иннинэ тугу ылыахтааххын, төһө сууммаҕа көрөргүн барытын сурунуохтааххын уонна суоттаммыт эрэ харчыгын илдьэ бараҕын. Тугу атыыласпыккын, төһөҕө ылбыккын, тугу ылыахтааххын былаанныыр, барытын сурунар анал тэтэрээт дуу блокнот дуу олохтуур олус туһалаах.
Аҕыйах кэмнэ бэйэни туттунан, ый аайы харчы уурунан баран саамай ымсыырбыккын атыылаһан дууһаны кэмиттэн кэмигэр үөрдэр туһалаах. Ол эрээри, дууһабын үөрдэбин дии дии ыйга хаста да атыылаһан элбэх харчыны бараан уопсай дохуот туругун мөлтөтөөһүн кыыһырсыыга эбэтэр бэйэнэн астыммат буолууга тиэрдэр, ол курдук харчыта суох кыһалҕаны көрсөөһүн стреһэ доруобуйаҕа ордук охсуулаах буоларын умнубат наада. Бэйэни туттуна үөрэннэххинэ кэлин бу быһыыгыттан астына, киэн тутта сананыаҥ.
Ульяна ЗАХАРОВА-СТЕПАНОВА,
Ыччат социальнай уонна психологическай өйөбүлүн киинин специалиһа.