Ол дьиикэй ырыынак кэмигэр элбэх дьорҕоот дьон тыына быстыбыта, олоҕо огдолуйбута. “Силлиэ-буурҕа сыллартан”  ордубуттара билигин саҥа былааска тахсан, урукку аньыыларын-хараларын ыраастанан, атын олох дьоно буолан кубулуйбуттарын көрүөххэ сөп.

Кэпсэтэр киһим – Антон билигин улахан дуоһунастаах тойон. Урут – дьиикэй ырыынак дьалхааннаах кэмин сүрүн дьоруойдарыттан биирдэстэрэ этэ.

Оччолорго оту-маһы тардыалыыр мэник сааһа. Эргийдэҕинэ эр соҕотох, төкүнүйдэҕинэ чороҥ соҕотох эдэр киһи ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр эрдэ ыал олоҕун тэриммитэ. Бэлэм дьиэтэ-уота суох, анал үөрэҕэ, идэтэ мэлигир киһи, бу кэмҥэ, тугу тобулан икки уу кырбас оҕотун ииттиммитэй, сэһэргээ эрэ.

Сутурук сокуона

-- Онтон-мантан харчы иэстэһэн баран, ыллым да билбэт сирбэр соҕуруу табаар атыылаһа айаннаабытым. Оччолорго билэр дьонум, доҕотторум бары кэриэтэ эргинэллэрэ. Коммерсанныырга туох да докумуон, нолуок ирдэммэтэ. Табааргын ырыынакка аҕаллыҥ да атыылаан киирэн барарыҥ. Мин эмиэ Орджоникидзе болуоссатыгар тэриллибит ырыынакка атыылырым. Атыыһыттыырым быыһыгар, биир дойдулаах уолаттарбар “көмөлөһөн” атын коммерсаннары “миэстэлэрин иһин” сахсыйтаталаан кэлэрим.

Кэргэним, аныгы дьахтар туох аанньа доруобуйалаах буолуой. Хат буолла да, балыыһаттан арахпат. Төһө да коммерсант аатырдарбын, харчым туохха да дук гыммат. Онон хара омуктартан баран фрукта, оҕуруот аһа ыга үктээн ылан кэргэммэр, кыра оҕобор балыыһаҕа илдьэрим.

Охсуһарбын наһаа сөбүлүүр этим. Олох кычыгылана-кычыгылана киирсэрим.

-- Хотор буоллаххына син “сөбүлүөххэ” сөбө эбитэ дуу, оттон кырбанар диэн баар ээ, кыһыыта-ыарыыта...

-- Хотторорум! Сүүрбэ, отут киһиттэн хотторумунаҕын! Тимиринэн илдьи тутуллубутум да баара. Дьиэлээхтэрим билбэттэрин курдук дьүһүн-дьаабы буолан кэлэрим.

-- Ону?

-- Ону хайыахтарай оттон. “Хаһан өйдөнөр киһигин” диэн мөҕө-мөҕө эмтииллэр буоллаҕа... Ол да үрдүнэн охсуһарбын сөбүлүүрүм.



Табаар-таптал – атыыланар

-- Харчыланнаххына ханнык баҕарар дьахтары атыылаһан ылыаххын сөп.

-- “Дьахтары атыылаһар” кыахтаах буола байбыт диэн байыы критерийэ дуо, ол?

-- Оннук курдук да өйдүөххэ сөп.

-- Тугунан “атыылаһар” буолаҕын?

-- Дьахтар сыаната хайдаҕыттан тутулуктаах. Кими эрэ биир киэһээ рестораннаттаххына астыныа, кими эрэ биир бааҥка пиибэнэн сүүйүөҥ, кими эрэ саҥыйаҕынан, сыаналаах бэлэҕинэн тиэрэ быраҕыаҥ... Дьыала онтугар сыппат: дьахтар атыыланар табаар диэн этэбин.

-- Ол “атыылаһан” ылбыт дьахтарыҥ эйигин таптыа дуо?

-- Таптаамына ханна барыай! Бэйэтин, оҕотун талбытынан хааччыйтарар. Ханна баҕарбыт сиригэр олорор, талбыт сиригэр сынньанар!

-- “Ханнык баҕарар” дьахтары атыылаһыахха сөп диэн, баһан эттиҥ ини, доҕор.

-- Ханнык баҕарар! Атыыламмаккаҕын! Күн аайы көмүһүнэн, бриллианынан көмөн кэбистэхтэринэ эн даҕаны оҕоҕун, эргин умнуоҥ этэ.

-- Омуннаатыҥ ини... Чэ, сөп, онтон эр киһи атыыланарын кэпсэтиэххэ, оччоҕо...

-- Биһиги ханнык судаарыстыбаҕа олоробутуй? ПАТРИАРХАЛЬНАЙ! Ол аата эр киһи былааһа, оруола улахан. Кини өрүү атыылаһааччы буолар. Ыйытабын ээ, киһи олоҕор хаста таптыан сөбүй диэн дьахталлартан...

-- Дьиҥнээхтик – биирдэ.

-- Эн эрдэ кэргэннэнэн, үчүгэй киһиэхэ түбэһэн табылыннаҕыҥ... Атыттар бары: “Иккитэ, үстэ” – дии түһэллэр. Ол аата харчыны, баайы-дуолу сырсан киһиттэн киһиэхэ көһөн-сыҕарыйан иһэллэр. Дьахталлар син-биир 40-50 саастарыгар диэри, төһө да хоойго сытар холоонноох доҕордоохторун үрдүнэн, маҥан аттаах принцы кэтэһэллэр. Дьахтар айылгыта оннук. Кини оҕону тоҕус ыйы быһа иһигэр илдьэ сылдьар, кини төрүүр. Киһи төрдө буолуохтаах оҕотун атаҕар туруоруон наада буоллаҕа. Ол иһин кинилэри иитиэхтээх эр киһитин төһө хааччыллыылааҕын бастакы күөҥҥэ тутар.

-- Эйигин тулалыыр эйгэ – харчы, эргитии-урбатыы. Ол иһин өйүҥ-санааҥ, олоххо көрүүҥ барыта ити иһинэн эргийэрин киһи баалаабат даҕаны.

-- Киһини ханнык да эйгэ тулалаатын, кини бэйэтин санаатын күүһүнэн, дьулуурунан олоҕун оҥостор. Мин бэйэбин ханнык баҕарар түгэҥҥэ хонтуруолланабын. Ороҥҥо сытан кытары. Үөрэнэн хаалбыппын. Санаам күүһүнэн өйбүн сүтэриэхпэр диэри таптыахпын сөп. Холобур, киһи үтүөтүн, кэрэтин эрэ бэлиэтии көрөҕүн, үчүгэйин өйгөр күүркэтэн биэрэҕин уонна “таптыыбын” диэн бэйэҕэр бэйэҥ установкаланаҕын.

-- Программаланан таптаабыт да диэн... Оттон “атыылаһар дьахтаргын” төһө өр эккирэтэҕин?

-- Мин “эккирэтэр”  солом суох. Судургутук көнөтүнэн ыйытабын. Сөбүлэһэр буоллаҕына сөбүлэһэр, оттон олус аччыыһырар буоллаҕына, бириэмэбин барыы сатаабаппын. Дьахтар үйэтэ кылгас. Табаарынай көрүҥэ түргэнник ааһар. Түгэн көстүбүтүн бэйэтэ мүлчү туттаҕа.

-- ?!!



Иэс баайыы кырыктаах ньымалара

-- Ортоку тарбаххар туох чэрэй?

Тиэргэн харбыы сылдьан дөлүһүөн угугар ньылбы тардыбытым диэҕи, быыпсай рэкетиргэ олус судургутук иһиллииһи, ол иһин:

-- Карате-донан (саамай кырыктаах көрүҥ) улаханнык үлүһүйэнтуран дьарыктана сылдьыбытым, -- диибин. Киһим баһын быһа илгистэр. Онтон:

--  Оҕо ытыырын сатаан кыайан тулуйан истибэт буолбуппун...Иэстэрин ыга кэлбит дьоҥҥун аҥаар кырыытыттан, оҕо-дьахтар диэн араарбакка, ньүдьү-балай кырбаан киирэн барыахтааххын. Дэлби тэпсэн, сүргэлэрин тоһутан кэбиһиэхтээххин. Оччоҕо эрэ харчыларын төлүүллэр. Аһынаргын, дугдуҥнуургун көрдүлэр да – кэппиэйкэни да ыһыгыннарбаккын.

-- Киһи тыыныгар турбутуҥ дуо?

Тохтуу түһэн баран:

-- Мин суох. Атыттар дьаһайаллар этэ. Сороҕор күүстэрин-уохтарын учуоттаабакка, аһара туттан өлөрөн кэбиһээччилэр. Сороҕор киһиргээн дьаабыланааччылар. Биирдэ биир киһини кырбаан баран “үөрэтэ түһээри” таһырдьа бырахпыппыт өлөн хаалбыта.

-- Бэйэҕин ыкпыт түбэлтэлэрэ баар этэ дуо?

-- Биирдэ эрэ буолбатах. Биирдэ босс ыҥыран ылан табаарыспын дьаһайтара сатаабыта. Ону аккаастанным. Онуоха биригээдэм уолаттарын ыҥыран ылаттаан баран миигин ыйар: “Бу ыйга харчыгыт суох. Буруйдаах бу турар! Харчы ыган ылбата. Хайдах гынаргытын бэйэҕит билиҥ”. Ол аата “бэйэтин дьууктааҥ” диэн хамаанда бэрилиннэҕэ. Мин туран биэрбэппин, си-дьүгээр бэриммэппин уолаттарым билэллэр. Кырбыыр буоллахтарына өс-саас ситиһэрбин билэллэр. Өлөрөр буоллахтарына син биир биирдэрин эмэ анныбар уктарбын сэрэйэллэр.

Биир да атаҕастаммыт киһибин таах ыыта иликпин. Оннооҕор кыра сылдьан кырбаабыт уолаттары кэлин биир-биир тутуталаан кэһэтэлээбитим... Биир эрэ киһини ситэ иликпин...

Инньэ гынан биригээдэм уолаттара тыыппатахтара. Ол да иһин бүгүн бу эн иннигэр саҥара-иҥэрэ олордоҕум, -- Антон киһиргээбиттии ынаҕар иһин көрдөрөн кириэһилэҕэ тиэрэ түстэ.

-- Барыта харчы туһуттан өлөрсүү, иирсээн тахсар диигин. Онтон атын төрүөт баара дуу?

-- Биирдэ биир биригээдэ баһылыга коммерсант ойоҕор ымсыыран счетчик холбообутун билэбин. Соруйан тоҕоостоох түгэҥҥэ үктэтэн, күҥҥэ, онтон чааска иэһин 10% үлүннэрэн эрэйдээбитэ. Ол саҕана баан кредитин бырыһыана дьиикэй, 120%-тан аллараа түспэт. Аны, уһун болдьоххо биэрбэттэр. Биир баантан кредит ыларга атын баан мэктиэлиэхтээх. Ол коммерсаны босс ыҥыран ылан баран: “N” баан харчы биэрэн эрэр, эн “X” баантан миэхэ мэктиэ сурукта ылан аҕал. Кыайан ылбатаххына, ол ылыахтаах харчыбын эн төлүөҕүҥ”, -- диир. Киһитэ барар, мэктиэ кыайан ылбат, туох да үлүгэрдээх суума киниэхэ ыйанан хаалар. Онто күн аайы 10% үрдүү турар. Бу киһи эрэйдээх ойоҕунаан табаар аҕалан тыбыс-тымныыга ырыынакка туран атыылаабыттара. Күнүстэри-түүннэри, биир да күн өрөбүлэ суох үлэлээбиттэрэ. Онтон босс ыйаабыт иэһин төлөөн бүппүтүн кэннэ, аны атын иэһинэн дьаакырдаталаан кэбиспитэ. “Эбэтэр ойоххун биэр”. Аны онтон төлөрүйээри түөрт хостоох дьиэтин, даачатын, массыынатын – барытын атыылаабыта. Турар бэйэтэ хаалбыта. Ол гынан баран мохсоҕолуҥ ойоҕун былдьаппатаҕа.



Рэкет, бөлөхтөһүү төрүөтэ

-- Кып-кыраттан саҕаламмыта. Бастаан ырыынакка атыылыы кэлэллэр. Күн аайы уларыйа сылдьан дьон бөҕөтө кэлэн табаардарын былдьыыллар,  миэстэҕит иһин диэн харчы ыгаллар. Бу киһи онтон сылайар уонна бэйэтин доҕотторун мунньан биригээдэ тэринэр. Көмүскэнээри. Онтон бэйэтин миэстэтин ылан баран, аны атыттары сахсыйталаан барар. Уолаттарын хамнастыан наада буоллаҕа дии. Төһөнөн биригээдэ улаатар да, соччонон элбэх харчы наада буолан иһэр. Онтон аппатыыт аһааһын саҕана улаатар дииллэринии, кыра-кыралаан криминалга киирэн бараллар.

Сахалар уруумсахпыт, дойдумсахпыт. Ханнык эрэ рестораҥҥа, түүҥҥү дискотекаҕа биир уол вышибаланан киирэр. Суут-сокуон суох, беспредел кэмэ. Онон итириги-кутуругу, күлүгээни дьаһайар былчыҥнаах, тараҕай төбөлөөх бөтөстөр булгуччу ирдэнэр этилэр.   Сыыйа биир дойдулаахтарын, табаарыстарын ыҥыртыыр. Онтон ол сиргэ биир улуус дьоно сылдьар буолан хаалар. Дириэктэр кыһарыйтаран ол дьону “крыша” оҥостор. Итинник суолунан куоракка туох баар киһи-сүөһү мустар сирэ үллэһиллэн хаалбыта.



Омуктар кэлиилэрэ

-- Оттон хара омуктар бэйэлэрэ кыһалҕаттан олохтоохтору крыша оҥостоллоро. Эрэйэ бэрт буоллаҕа, хас күн аайы бииртэн-биир бөлөх кэлэн халыыра. Бастаан олохтоох дьахталлары атыыһыттатан көрбүттэрэ. Көмөлөспөтөҕө. Онуоха биһиэхэ тахсыбыттара.

Омуктар манна кэлиилэрин схемата бэрт судургу. Бастаан аҕыйах киһи кэлэн ырыынакка фрукта атыылыыр. Көрөр-истэр. Өссө тугу эргитэн барыыһырыан сөбүн тургутар. Онтон дьонун аҕалтыыр. Ол дьонун аһатыан-таҥыннарыан наада. Онтон олору өссө көмүскүөххэ наада буолар. Хайдах көмүскэниэххэ сөбүй? Элбэх ахсаанынан. Ол иһин хаҥыы, элбии тураллар.

Аллараа Бэстээххэ ингуштар элбээтилэр. Тимир суол кэлэригэр бэлэмнэнэн сымыыт баттыы аҕай сыталлар. Оттон Табаҕаҕа суохтар. Табаҕаҕа киирэр уустук буолуо. Хаайыылаахтар, “понятиянан” олорор уолаттар элбэхтэр. Кэлии дьону мээнэ киллэриэхтэрэ суоҕа.



Көмүс атыыта, дуоллар сүтүүтэ

-- 1990 сылларга Дудаевка 1 туонна көмүһү 1 мөл. дуолларга атыылыы сатаабыттарын истибитиҥ буолуо. Араастаан “якутский Бендер” диэн дьаралыктаабыт “массыанньыктара” Кривошапкин Арҕаа Хаҥалас киһитэ. Кинини кытары улаханнык чугас куодарыспатаҕым эрээри, син биирдэ эмэ алтыһар этибит. Бендергэ ханан да холообот киһиҥ. Киһи турар диэн эргиллэн көрүөҥ суоҕа. Оннук боростуой. Дьүһүнүнэн даҕаны, өйүнэн даҕаны. Кини: “Козел отпущения оҥордулар”, -- диэбитигэр мин итэҕэйэбин. Атын дьон кыттыгастаах атын оонньуу барбытын билэбин.



Антон буурҕа-буулдьа дьылларын дьоруойдарын туһунан өссө да элбэх “кистэлэҥнэри” кэпсээн-ипсээн баран, киһи хараҕар көстүбэт быыллары сыаналаах көстүүмүттэн ылан тыгыталаабыта. Араара сылдьыбыт түлүппүөнүн холбоон суоппарыгар чугаһыы турарыгар сорудахтаабыта.

Хас эмэ хонон баран кини телевизорга, үрдүк дуоһунастаах тойон уобараһын кэтэн, күүрээннээх үлэҕэ ыҥыран тыл этэ турара.Аттыгар урукку биригээдэтин тараҕай бөтөһө, билигин солбуйааччыта,  будьурхай баттаҕын өрө анньына-анньына тойонун кэнниттэн көмүс тииһин күлүмүрдэтэн үөрэн ымманыйа турара.

Дьүһүн кубулуйуу салҕанар...