Быйыл, кырыа-кыыдаан аам-даам ахсынньы ыйыгар, Судаарыстыбаннай Думаҕа дьокутааттары талар араллааннаах быыбарбыт саҕаланаары турар. Баартыйалар барахсаттар баалларын биллэрэн ар-бур дэһэн туруохтара иннибитигэр. Хомуньуус хотойдоро туох-ханнык санаалаах сылдьалларый? Былааһы ыларга эрэллээхтэр дуо?

Ил Түмэн дьокутаата, парламент Арктика уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттарга сис  кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, КПРФ Саха сиринээҕи 1 сэкиритээрэ – Виктор Губаревтан сураһабын:

- ?..

- Биһиэхэ куоластыыр дьон араас. Быстыбыт-ойдубут, тиийиммэт-түгэммэт эрэ дьон хомуньуустарга куоластыыллар диэн баһааҕырдан этии. Биһиги диэки санаалаахтартан  60% дьон -- үрдүк үөрэхтээх дьон. Манна, наука, үрдүкү интеллектуальнай өй үлэһиттэрин тэҥэ араас эйгэҕэ үлэлиир толкуйдуур кыахтаах, үөрэхтээх, билиилээх-көрүүлээх дьон бары киирсэллэр. «Биэнсийэлээхтэр баартыйалара» диэн ааттыыллар. Оннук буолбатах. Саха сиригэр 200-тэн тахса тыһыынча пенсионер олорор. Кинилэр бары биир санаалаахтара эбитэ буоллар, туох да алдьархайдаах улахан быһаарар күүс буолуохтара этэ! Саастаах дьон атын-атын көрүүлээхтэр. Синигэр түспүт, барар сирэ баҕаната үүтэ буолбут, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолбут дьон -- ЛДПРга, Жириновскайга куоластыыллар.

«Олох таһыма» диэн баай-дуол эрэ буолбатах ээ. Духуобунай, интеллектуальнай, демократическай таһым… бырааб уонна көҥүл таһыма диэн баар. Билиҥҥи былаас бу таһымнары ханан да дабайбакка олорор. Эрэннэрбитин толоруохтааҕар, норуот санаатын, баҕатын үлэлии олорор. 20 сыл буолла -- СССРС судаарыстыбатын ыһарбытын-ыспаппытын туһунан референдум ыытыллыбыта. Онно норуот туох диэтэ этэй?

- 72% киһи ССРС үрэллибэтин туһугар куоластаабыта! Дьон, норуот санаатын утаран, таҥнаран Ельцин (Арассыыйа), Кравчук (Украина), Шушкевич (Белоруссия) «Беловежскай сөбүлэҥ» түһэрсэн дойдуну ыһан кэбиспиттэрэ. Дьэ, уонна билигин кэлэн Ельцин «үтүөтүн-өҥөтүн» ахтан 80 сааһын дирбиэннээхтик ыллылар. Судургутук санаан да көрдөххө -- судаарыстыбаннай переворот оҥордохторо эбээт. Ельциҥҥэ анаан статуя астылар. Дьон кэлбэтэ. Норуот билэр буоллаҕа: дьоруойдарын даҕаны, урдустарын даҕаны… Ленины төһөлөөх хараардалларый? Норуот ону ылыммат.

- Мавзолей хаалыахтаах. Норуот историятын билиэхтээх, умнуо суохтаах, сүгүрүйүөхтээх.

-  …Үлэтэ суох киһи суох этэ... Оттон билигин тугуй? Испит тот, дууһабыт аас…куртахпыт толору, сүрэхпит кураанах... Аччыктааһын, хоргуйуу суох этэ. Килиэп босхо, үүт босхону эрэ үрдүнэн этэ. Биллэн турар, онон-манан кураанах маҕаһыын долбуурдара бааллара (сэбилэниигэ аһара элбэх үп баранара), ол гынан баран хайдахтаах курдук искусство, култуура, литература айымньылара  айыллалларай?! Хайдахтаах курдук хорсун быһыылар оҥоһуллалларай?! Киһи килиэбинэн эрэ тыыннаах  сылдьыбат. Ис күүс, эрэл, үтүөҕэ, сырдыкка, кэрэҕэ итэҕэл, талаһыы быһаарыылаах оруоллаах. Аҕа дойду сэриитигэр итиччэ тот, ньалҕаарыйбат, сатабыллаах сэрииһит ньиэмэһи биһиги саллааттарбыт ис күүстэрэ модуна, санаалара сүдүтэ суоһарбыта…

- Сэрии толуга суох буолбат. Билигин эйэлээх олоххо дьон өлө-сүтэ турара, ол иэдээн, ол алдьархай. «Домодедоваҕа» 100 погуоннаах харабыл баарын үрдүнэн (!) күрүлүүр күнүс 35 киһини өлөрдүлэр, 180 киһини эчэттилэр.

- Дьону салайар, муннуттан сиэтэн үүрбэ сүөһүгэ кубулутар албас-ньыма баһаам. Мин, чуолаан, бу соторутааҕыта «Домодедоваҕа» тахсыбыт терагы соруйан оҥоруу диэн этэр кыаҕым суох эрээри, дьон санаатын анаан-минээн соруйан көймөһүннэрэр кыахтаахтар. Холобур, быраабы араҥаччылыыр уоргаттарга, силовой структураларга эбии үбүлээһини эрэйээри, ахсааннарын элбэтээри гыннахтарына, арааһы барытын толкуйдуохтарын сөп. Ол иһигэр ыар буруйу кытары. Хата, норуот бэйэтэ туруорсан харчы көрдөрүөҕэ.

-  Билиҥҥи былааска коррупция улаханын Дм.Медведев илэ бэйэтэ билинэр: «Все разъела коррупция». Коррупция таһыма, дириҥэ ити тылларга ырылхайдык көстө сылдьар. Италияны мафия дойдута диэн өйдөбүллээхпит. Италияҕа коррупцияны утары муустаах ураҕаһынан охсуһаллар, кырыктаах сокуонунан хам баттыыллар. Биһиги дойдубутугар ханан да холооно суох ыраас дойду буоллаҕа. Израильга, Кытайга   коррупция (букатын) суох. Сокуону адьас кытаанахтык тутуһаллар. Биһиэхэ хас хардыы аайы бэлэх-туһах, бэрик-бэрсии, үллэстии… Өтөрдөөҕүтэ Дьокуускайдааҕы базовай медицинэ колледжыгар (дириэктэр Дмитрий Алексеев) коррупция баар диэн дакаастаан, арыйан турабыт. Ону силиэстийэлиир управление, ОБЭП бэрэбиэркэлээн баран «тугу да» булбатылар. Холуобунай дьыала тэриллиэхтээх диэн Дьокуускайдааҕы ИДьУга туруорсабыт.

- Судаарыстыбаннай сулууспалаах киһи коммерциянан дьарыктаныа суохтаах диэн. Биһиги чунуобунньуктарбыт бэйэлэринэн дьарыктамматахтарын да иһин коммерческэй тэрилтэлэр интэриэстэрин туруулаһар лоббистар. Мээр Заболев күтүөтүн тэрилтэтэ туох да баһаам элбэх судаарыстыбаннай сакааһы ылбытын туһунан эмиэ айдаан таһаарбыппыт.  Заболев астаапкаҕа барарын модьуйар үлэни саҕалаатыбыт.Быыбар иннинээҕи эрэннэриитин биири да толорбото. Куораты бөхтөн ыраастыах буолбута, бөхпүт икки төгүл эбилиннэ.

- Оннук. Фронтовиктар көрдөһүүлэрин толорбото…

- Сталин памятнига сотору  туруоҕа!

- Онно биир ньымалаахпыт.

- Куорат даҕаны, өрөспүүбүлүкэ даҕаны бас билбэт кэтэх бас билиилээх үчүгэй сиргэ туруоҕа.

- ?... («үчүгэй» сир диэн, ол аата ханнык эрэ хомуньуус лидерин дьиэтин тиэргэнигэр буолуо» дии санаан баран таспар таһаарбатым).

- Куорат архитекторын Николай Николаевич Алексеевы. Чуолаан кини коррупциянан дьарыктана олорор диэн буруйдаабаппын эрээри, кини көмөтүнэн суута-сокуона суох сир түҥэтиллэ олорор. Ол онно  кинини аһаҕастык буруйдуубун.

- Правительство ханнык чилиэнэ, парламент ханнык дьокутаата хайа тэрилтэ интэриэһин лоббируйдуурун силиэстийэлиэххэ наада. Сокуонунан силиэстийэлиэххэ уонна эппиэккэ тардыахха наада. Сыгынах анныгар ханнык күн тыгарын ИДьМ, ФСБ билбэтэ буолуо дуо? Бэркэ билэн олороллор.

- Виктория хорсун, талааннаах суруналыыс. Кинини  өйөөбүппүт уонна өйүү да туруохпут.

- «Пиар» диир буоллаххына, мародер-бизнесменнэр «Сахаоловоны» ыспыттарын түмүгэр, Депутатскай бөһүөлэк 500 киһитэ үлэтэ суох хаалбыттарын көмүскүүрбүт эмиэ «пиар» диэн ааттанар буоллаҕа. «Алданзолото» үлэлиир-үлэлээбэт икки ардынан олорон үлэһиттэрин быраабын кэһэрин көмүскүүрбүт эмиэ «пиар». Профсоюзтарын бэрэссэдээтэлин утары холуобунай дьыала тэрийдилэр. «Алданзолотоны» бас билэр олигарх Прохоровка «дьону албынныыгыт» диэн сурук суруйбутум.   Зырянкатааҕы таас чох разреһын үлэтэ тохтон дьон үлэтэ-хамнаһа суох олороллор… итинник аахтахха биһиги «пиарбыт» элбэх. «Киһилии сирэйдээх капитализмы тутабыт» дииллэр, боростуой дьоҥҥо капитализм аһыытын эрэ көрдөрөр.  2009-2010 сылга дуолларынан ааҕыллар миллиардердарбыт икки төгүл эбилиннилэр. Ону сэргэ икки төгүл кумалаан ахсаана эбилиннэ. Үлэтэ суох киһи элбээтэ. Баай байар, дьадаҥы дьадайар. Үөрэх төлөбүрдээх, дьиэ сыаната букатын халлааҥҥа талаһар. Үгүс киһи дьиэлэнэр кыаҕын «Жилищный кодекс РФ» төрдүттэн сотто. Сыана үрдүү турар, тарыып тахса турар… 1990 сылларга ыытыллыбыт приватизация түмүгэр судаарыстыба 90% баайа-дуола биирдиилээн дьон бас илиитигэр киирбитэ. Били, Чубайс «биир ваучерга» икки «волганы» ылыаххыт диэн эрэннэрбитэ. Саха сирин олохтоохторун ваучерын «Сахаинвест» диэн тэрилтэ олорчу хомуйан ылбыта 20 сыл буолла. Александр Федоров (тэрилтэ салайааччыта) биир кэлтэгэй кэпиэйкэ дивиденд төлөөбөтө. Бу киһи «Эрэл» диэн бюджеты таһынан пенсионнай фонд тэрийбитэ. Харчы бөҕөтүн эмиэ нэһилиэнньэттэн хомуйбута. Билиҥҥээҥҥэ диэри биир да соххор солкуобай пенсийэҕэ эбии төлүү илик. Бэйэтэ эрэ аҥардастыы байа-тайа олорор.

- Баччааҥҥа диэри үтэһэтэ туолбата, ол аата ас-таҥас үллэстиһэ олорор буоллахтара. Итиннэ биһиги силиэстийэ барарын ирдиибит.

- Бу диэн тугу да билгэлиир кыаҕым суох эрээри, Медведев уонна кини эргимтэтэ былаас амтанын биллэхтэрэ дии, онон быыбарга кыттар баҕалара баһаам буолуохтаах. Путиныҥ даҕаны онтон хаалсыбат санаалаах. Ол гынан баран, дьэ, американецтар туох диэн быһааралларыттан улахан тутулуктаах… хомойуох иһин, кинилэр диэтэх дьон Арассыыйа былааһыгар быһаччы дьайар дьон. Арай, биири этиэхпин сөп – Геннадий Зюганов РФ президенин быыбарыгар кыттар диэн.

- Олунньу 18 күнүгэр Дьокуускайга уонна атын да куораттарга, нэһилиэктэргэ сыана үрдүүрүн утаран пикеттээри сорунан эрэбит. Дьону көхтөөхтүк кыттаргытыгар ыҥырабыт.

- Итинник сэнэнии, бэйэҕэ эрэммэт буолуу – билиҥҥи былаас үлэтин содула. Дьону соруйан итинник турукка тиэрдэллэр. Баҕарбыттарынан дьаһайаары. Итиниэхэ бэринимиэххэ наада. Эн быраапкын эйигиттэн ураты ким туруорсуой? Олох хартыына буолбатах, туораттан хараххынан көрөн турарыҥ табыллыбат. Олоҕу олоруохха наада.

- Уолум Кирилл кэргэннээх, биир кыыстаах. Ленинградка олороллор. «Трансаэро» хампаанньаҕа үлэлииллэр. Уол юрист-консультант, кийиит бортпроводниктары салайар управлениеҕа менеджер. Иккиэн гражданскай авиация академиятын бүтэрбиттэрэ. Кыыһым Ксения Таганрогка олорор. Юрист. Кэргэнэ суох. Мин кэргэмминээн манна Дьокуускайга баарбын. Биир хостоох дьиэлээхпит (сымыйаргыа диэтэ быһыылаах, аадырыһын ааттыыр). Билигин кэргэним үксүн ийэтин көрөн Таганрогка олорор.

- Ол улахан кыһалҕа буоллаҕай!

- Ростовскай уобаластан төрүттээхпин. Аармыйаҕа барыахпар диэри собуокка силиэсэрдээбитим, туокардаабытым. Аармыйа кэнниттэн биир сыл буолан баран 1971 сыллаахха Саха сиригэр Аллараа Халымаҕа кэлбитим. Хоту 25 сылы быһа олорбуппут. Оҕолорум онно төрөөбүттэрэ.

- Гражданскай авиация академиятын бүтэрбитим уонна Баартыйа үрдүкү оскуолатын.

- Даачалааххын дуо?

- Суох. Үлэ да, үлэ буолан… даачаны бэрийэр солом да суох курдук.

- Чөл олохтоох киһибин: испэппин, табахтаабаппын. Ол эрээри хампаанньаҕа сылдьарбын сөбүлүүбүн, бултуубун, балыктыыбын. Дьон ортотугар сылдьар үчүгэй бөҕө буоллаҕа. Олоҕу таптыырым бэрт!

- Суох. Саха сиригэр олорбутум 40 сыл буолла. Күүһүм тиийэринэн өрөспүүбүлүкэ туһатыгар үлэлии сатыам.

10.02.2011.

Кэпсэттэ Туйаара НУТЧИНА,
Кыым.ру.