Саха дьахтара буоламмын

Сахалыы тылбынан саҥарабын,

Саймаархай санаалаахпын,

Сааһырдарбын да суһуохтаахпын.

Ахтан ааһар буоллахха,

Аан маҥнай дойдубар Сунтаарга

1992 сыллаахха ыытыллыбыт

“Долгуннурар уһун суһуох” куонкуруска

Бэйэм сааспар бастаан турабын.

Куонкуруһу поэтесса Сайа салайан,

Иилээн-саҕалаан ыыппыта.

Суруйааччы Тулусхан тутумнаабыта.

Саха дьахтара буоламмын

Удьуору утумнаан ыал буолан,

Алта уолу сыллата оҕолонон,

17 сиэннэнэн, 3 хос сиэннэнэн

Дьоллоох эбээ буолан олоробун.

Олоҥхо дойдута 

Сунтаартан төрүттээх буоламмын

Оһуокайы, тойугу сэргиибин,

“Оһуокай” общество чилиэнэбин.

Сирэбин сирэй көрбөхтөрү,

Бэйэҕэр бэрт буолааччылары,

Кэннигиттэн мөҕүттээччилэри,

Төрөөбүт төрүт тылларынан

Сатаан саҥарбаттары.

Саха дьахтара буоламмын

Олох аһыытын-ньулуунун амсайдым,

Киэҥ көҕүстээх буоларга үөрэнним.

Саха дьахтара буоламмын

Олоххо тардыһыым күүстээх

Өбүгэлэрим үгэстэрин, сиэри-туому,

Чөл олоҕу тутуһабын. “Саха дьахтара буоламмын” ... бэйэни билиһиннэрии хоһоон Дьокуускай куораттааҕы “Үһүс көлүөнэ оскуола” иһинэн тэриллибит быйыл төрдүс сылын үлэлиир литературнай куруһуок таһаарбыт “Хоһоон суһума” диэн хомуурунньугар киирбит. Билиһиннэрии-хоһоон ааптара – Сунтаар улууһун Сиэйэтиттэн төрүттээх Февронья Алексеевна Петрова – бүгүн биһиги ыалдьыппыт.

– Февронья Алексеевна, эн “Киин куорат” хаһыат нөҥүө кэргэниҥ, уолаттарыҥ аҕалара Владимир Трофимович Петров туһунан кэпсиэххин баҕараргын истибитим.

– Оннук. Ыарахан ыарыы аҕабытын баара-суоҕа 47 сааһыгар бу олохтон былдьаан барбыта… Быйыл 70 сааһын туолуохтаах этэ. Кини биһи эт саастыыбыт. Мин биир хонугунан аҕабын. Владимир Трофимович 20-чэ сыл милиция сотруднигынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ, «Эҥкилэ суох сулууспатын иһин» мэтээлинэн уонна «Милиция туйгуна» бэлиэнэн наҕараадаламмыта. Кэлин инбэлииккэ тахсан баран олоҕун тиһэх күннэригэр диэри ОСВОД-ка үлэлээбитэ. Бу үлэтигэр «Көхтөөх үлэтин иһин» диэн Россия ОСВОД-н бэлиэтинэн наҕараадаламмыта.

– 47 сааһыгар диэри элбэҕи ситиспит эбит. Оҕолоро, үлэтэ. Бэйэтин кыанар киһи буолан милицияҕа үлэҕэ ыллахтара.

– Өссө оскуолаҕа сылдьан тустууга Россияҕа иккис миэстэ буолбута. Быыһыгар самбонан дьарыктаммыта. Армияҕа спортивнай ротаҕа сулууспалаабыта. Онтон ханык эрэ секретнэй чааска ыытаары доруобуйатын бэрэбиэркэлээн баран, сиһигэр туох эрэ дьиэктээҕин булан, “сыыйбыттара”. Армияттан кэлэн баран дружинниктыы сырыттаҕына милицияҕа үлэҕэ ылбыттара.

– Мин истибиппинэн, Владимир Трофимович айылҕаттан айдарыылаах киһи эбит...

– Кэлин айылҕаттан бэриллибит талаана аһыллан, 1991 сыллаахха В.А. Кондаков президеннээх Саха сирин норуотун эмчиттэрин ассоциацияларыгар ылыллыбыта уонна үөрэнэн 2-с категориялаах норуот эмчитэ буолбута. Онтон уһулуччу талааннаахтарга киирсэн Киевкэ Кандыба аатынан Аан дойдутааҕы курска үөрэнэн «Гипнотизёр-экстрасенс международной категории» диэн сертификаттаах кэлбитэ. Онон Өймөкөөнүнэн, Орто Халыманан биригээдэҕэ киирсэн, дьону эмтээн, дьон-сэргэ махталын ылан кэлбитэ.

– Эһиги оскуолаҕа биир паартаҕа олорбут эбиккит. Айылҕаттан айдарыылааҕа оччолорго биллэр этэ дуо?

– Ким билэр. Арай оскуола кэнсиэригэр фокус көрдөрөр идэлээҕэ. Ыал буолбуппут кэннэ наар миигин гипнозтаан утута сатыыр буолара. Бастаан сэҥээрбэт этим, “тугу-тугу дьаабыланар” диэбит курдук.

– Ол аата гипнозтааҕын билэн, ону сайыннара сатаатаҕа. Ханнык ньыманы туһанан эмтиир этэй?

– Аан маҥнай сис ыарыытыттан саҕалаабыта. Тайахтаах кэлбит дьон, этэргэ дылы, “танцылаан” бараллара. Ыарыыны диагностикалыыр, хаанныыр, түөннүүр, массаж оҥорор дьоҕурдааҕа. Ыраах олорон эрэ ытыһынан «бесконтактный массаж» оҥорон эмтиирин мин сөҕөр эрэ этим.

Орто Халыма Ойуһардааҕар эмтии сылдьан аҥаар хараҕа төрүү көрбөт кыыһы кыратык көрөр оҥорбут этэ. Биир көрбөт оҕонньор: «Телевизор, хаар сырдыгын көрөр буоллум», — диэбиттээҕэ. Биирдэ Бордоҥтон сирэйин ньиэрбэтэ ыалдьан саас ортолоох дьахтар кэлэн эмтэтэн, 3 сеансынан үтүөрэн барбыта. Биригээдэҕэ сылдьан эмтээбит дьоно махтал сурук бөҕө суруйбуттарын Сунтаарга Арчы дьиэтигэр Августина Ильиничнаҕа музейга биэрбитим.

– Чахчы күүстээх эмчит кэлэн барбыт эбит. Төрүттэригэр айылҕалаах дьон баарын билэҕин дуо?

– Эһэтэ Кэлэҕэй ойуун диэн баара, дьону эмтиирэ үһү. Улаханнык ойууннаабатах эрээри, систэрэ быстыбыт дьону эмтиирин фольклорист Г.Е. Фёдоров «Ойууннар, удаҕаттар» диэн суруйуутуттан аахпытым. Аҕабыт эһэтин удьуордаан түүллээх-биттээх буолааччы. Арыт сарсыарда уһуктаат, «онно туох эрэ буолла, ким эрэ өллө быһыылаах» диэччи. Кэлин истибитиҥ, чахчы оннук түбэлтэ тахсыбыт буолааччы. Биирдэ Орто Халыматтан Дьокуускайга көтөн кэлэн баран төлөппүөннээтэ: «Ити ороҥҥун тоҕо түннүк анныгар аҕаллыҥ?» — диэн. Мин ону хантан биллиҥ диэбиппэр: «Тиийэ сылдьыбытым, билбэтэҕиҥ дуо?» — диэн соһуппуттаах. Биир сарсыарда: “Тоҕо бэрдэй, тоҕо кыһыытай?!” – диэн абара-абара, сүүрбэлээх оскуоманы эрийэ олорор этэ. Түүлүгэр “сүүрбэлээх да оскуоламаны өҕүлүннэрбэт эрээригин” диэн кыһыппыттар үһү. Ол тоһоҕо өргө диэри сылдьан баран, дьиктитик сүтэн хаалбыта.

– Сорох айылҕалаах дьон хаан урууларыгар, аймахтарыгар көмөлөспөттөр диэн баар. Эһиги аҕаҕыт өҥөтүнэн туһанар этигит дуо?

– Төрдүс уолбут Володя армияттан кэлэн баран таһырдьа электрическай циркулярынан хаптаһын тыырдара туран илиитин иҥиирин быспыт этэ. Ол күн аҕабыт хотуттан кэлэн аһара сылайан сыппыта да буоллар, уолугар көмөлөспүтэ. Ытыһын мин көхсүбэр ууран баран, мин илиибинэн имэрийтэрбитэ. Уолбут илиитэ сотору үтүөрэн, тэрилтэҕэ суоппардаабыта. Мин зобтаах буолан утуйарбар эрэйдэнэрим уонна мааткабар кистаалааҕым. Ону эмиэ эмтээбитэ. Куоракка кэлэн көрдөрбүппэр, барыта үчүгэй этэ.

– Удьуор утумнаах диэн баар. Аҕатын, хос эһэлэрин утумнаабыт биир эмэ уол баар дуу?

– Уолаттарын туһунан: «Барыларыгар биоток баар, ону хайдах туһаналларын бэйэлэрэ билиэхтэрэ», — диирэ. Удьуор утума салҕанар курдук. Иккис уолбут Александр оскуолаҕа кириэр диэри аҕатынан эбэтигэр Александра Михайловнаҕа иитиллибитэ. Онно таҥас сууйан тааһы ылан дүҥүр курдук кырбаан, эбэтиттэн мөҕүллэрэ үһү. “Бу оҕо эһэтин Кэлэҕэй ойууну батаары тиистэ”, - диэн эбэтэр буойара үһү. Саша оскуола кэнниттэн Барнаулга медицинскэй институкка ситиһиилээхтик үөрэнэн иһэн, армияҕа ыҥырыллан, икки сыл Германияҕа ВДВ-га сулууспалаан баран, салгыы үөрэммэтэҕэ. Дойдутугар райкомолга инструкторынан үлэлээн баран, курска үөрэнэн РЭС-кэ электригинэн үлэлээбитэ. Билигин куоракка олорор, патеннаах массажист. Эмтэммит дьон үтүөрбүттэрин, доруобуйалара тупсубутун туһунан хас да киһиттэн иһиттим. Саша аҕатыгар тас көрүҥүнэн, дьээбэ-хообо, эйэҕэс-сайаҕас майгытынан да аһара майгынныыр. Онон оҕобор дьону-сэргэни эмтээн-томтоон үтүөрдэн, дьон-сэргэ махталын ыларыгар баҕарыам этэ.

– Биири сонурҕуу иһиттим. Кэлэҕэй ойуун сис ыарыытын эмтиир эбит. Оттон аҕаҕыт сиһин дэҥнээн армияттан төнүбүт...

– Армияҕа буолбатах. Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына сиһигэр халҕан кэлэн түспүтэ дьарҕа буолан хаалбыт.

– Эмчит буолан баран эһэтин курдук сис ыарыытын эмтиир буолбут. Ити барыта ситимнээх курдук дии...

– Оннук эбит...

– Аны туран, Кандыбаҕа үөрэнэн арыгыны эмтиир буолбут.

– Кандыбаттан гипноһу үчүгэйдик баһылаан кэлбитэ. Дьону утутан баран арыгыны эмтиир буолбут этэ. Ыстакааннаах ууну биэрэн баран, “бу – арыгы, маны ис” диирэ, дэлби хотуолатара.

– Дьиэтигэр эмтиир этэ дуо?

– Дьиэтигэр. Ол куһаҕан эбит. Кэлин Сайыына уонна Сылык тиийэ сылдьан дьиэбитин ыраастаабыттара.

– Сертификаттарынан көрдөххө, бэрт кылгас кэмҥэ бу кистэлэҥ эйгэҕэ киирэн баран, аннараа дойдуга барбыт эбит.

– Кырдьык, аҕыйах сыл эмтээбитэ. 1992 сыллаахха өлбүтэ. Ол биир түгэнтэн буолуон сөп эбит дии саныыбын. Биир сыл эмчит Христина Николаевна Николаевалыын Сиэйэҕэ бара сылдьыбыттара. Сотору иккиэн утуу-субуу өлбүттэрэ.

– Февронья Алексеевна, билсиһии-хоһооҥҥор эппитиҥ курдук, билигин дьоллоох эбээҕин, саха дьахтара буолаҥҥын олох аһыытын-ньулуунун амсайдаҕыҥ. Кэннигин эргиллин көрөн туран, билигин тугу этиэҥ этэй?

– Дьоллоохпун. Оҕо саас маҥнайгы ыраас тапталынан ыал буолан, олус үчүгэйдик олорбуппут, алта оҕону күн сирин көрдөрбүппүт. Владимир арыт түүлбэр киирэн, туох эрэ буолаары гыннаҕына сэрэтэр. Аннараа дойдуга кэргэннэммит дии саныыбын. Өлөрүн саҕана миэхэ кэриэһин ыал буолаар диэбитэ. Мин эмиэ билигин кэргэннээхпин...

Февронья Алексеевнаны кытта кэпсэтиэхтээх күнүм иннинэ  аймах, убай, быраат курдук саныыр киһим Саша Кириллин, Александр Александрович Кириллин, бу олохтон туораата. Баара-суоҕа 47 сааһыгар... Эмиэ тустуук, массажист... Майатааҕы спортоскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Россия таһымнаах күрэхтэһиилэргэ ситиһиилээхтик кыттыбыта. СГУ физкультурнай салаатын бүтэрэн баран, лечебнай физкультуранан дьарыктаммыта. Республиканскай балыыһа сосудистай, нейрохирургическай салаатыгар массажиһынан үлэлээн, төһөлөөх ыарахан ыарыһаҕы олоххо эргилиннэрбитин ааҕан сиппэккин... Оттон Дьылҕа Хаан киниэхэ бэйэтигэр олоххо иккистээн эргиллэр кыаҕы биэрбэтэҕэ абатыа-аан. Хаһыат тахсар күнүгэр Саша дойдутугар Эдьигээҥҥэ тиһэх суолугар айанныыр. Арай Дьылҕа Хаан бу кэпсэтиини биһиги Сашабыт үтүө аата эмиэ үйэлэргэ умнуллуо суоҕун чиҥэтэн бэлэхтээтэҕэ... Дьылҕа Тойон дьайар аптаах буоллаҕа.

 ***

Галина НОВИКОВА

"Киин куорат" хаһыат.