Марксизм, ленинизм курдук сымыйа-кырдьык үрдүнэн үөрэҕинэн салайыллыбыт (атыннык этиттэрбэттэр, тыыннаттарбаттар даҕаны этэ),атын араас чаб (чабыланар) ааттарынан суолталаммыттар буолбакка, саха тыынын дорҕоонун, саҥатын, ол аата тылын сүһүөҕүн билээччилэр эрэ суруйуохтаахтар. Саха тылыгар-өһүгэр суолтатыгар улахан тургутууну тулуйбуттар эрэ саха историятыгар орооһуохтаахтар, суруйуохтаахтар.

Саха историятын, биллэн турар, сааһылыыр кэм кэллэ. “Сэбиэскэй дьокуут үйэтэ” уста-туора уйатыгар сырдатыы сэттэ уон сылы хабар. Онтон үс сүүс сыла “инородец-якут” оруолугар суолталанан суруллубута.Бу хос аакка бас бэринэн, кубулуна сырыттахпытына, историябыт уһуна 380 эрэ сыл буолар. Уруккубутун  улаатыннарар, силис тардыһыннарар, дириҥиир кыахпыт суох. Саха эрэ буоллахпытына түөрт тыһыынча сыл иһинэн түөрсэн, тирэх, күүс кыайыыга кынаттанар кыахтанабыт. Чурапчыларбыт дэнэ сырыттахпытына историябыт диэн биир эрэ киһи үйэтэ буолар

 Бу үлэҕэ үйэлэрин тухары саха сиригэр олорон баран, улаатымсыйаллара, сэнэбиллээхтик сыһыаннаһаллара бэрдиттэн баччааҥҥа диэри сахалыы билбэтэх маргиналлар уонна манкуртар сыстыа суохтаахтар. Былыр даҕаны, урут даҕаны, аны даҕаны кэлии нуучча үс ый иһинэн сахалыы холкутук билэр, быһаарсар буолара.

______________________________________________________________________

 

______________________________________________________________________

 

Хаспыт билэрий, Рустан Рахманалиев “Империя тюрков” диэн үлэтин? Бу кинигэ аан дойду саамай үрдүктүк сыаналанар бастыҥ быыстапкалар, аатырбыт фестиваллар тоҕус кыһыл көмүс, биир үрүҥ көмүс мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Кинигэ араас омук тылларынан сүүһүнэн тыһыынча ахсаанынан тарҕаммыта. Онтон сиэдэрэй оҥоһуулаах көрүҥэ,тирии тастаах, бэлэххэ анаммыт сэттэ сүүс экземплярынан тахсыбыта. Мантан үһэ Саха сиригэр баарын билэбит. Бу сүдү үлэни, биһиги, Ньурба ытык хайатыгар Сатаҕа тиийэн иккитин сахалыы сиэринэн сүрэхтээбиппит.

2011  сыллаахха Америка Нью-Йорк куоратыгар ХНТ иһинэн үлэлиир аан дойду төрүт олохтоох омуктарын онус конференциятыгар А.И. Кривошапкин-Айыҥа “Наследие предков” диэн кинигэтин ситиһиилээхтик билиһиннэрбиппит.

Тоҕо онно тиийдигит диир буоллаххытына, маннакыһыл көмүс таҥастаах саха ыраахтааҕыта “Царь саков  V-IVв. до нашей эры”диэн английскайдыы быһаарыы суруктаах ХНТ пресс-конференцияныыытар дьиэлэригэр 1997 сыл бэс ыйын 24 күнүттэн көрдөрүүгэ турар. Алма-Ата куораттан 50биэрэстэлээх“Ыраахтааҕылар хотооллоро” диэн ааттанар сиргэ 50-ча курганнарыттан биирдэрэ алҕас халаммакка ордубутуттан 4000-тан тахса араас киэргэл-симэх оҥоһуулаах киһини 1969-70 сылларга булбуттара. Ол курганнары хас биирдии ыраахтааҕы бэйэлэрин кэмнэригэр төһө кыахтаахтарын, убаастабыллаахтарын туоһулаан, араас сабардамнаах, кээмэйдээх гына кутуу, таһыы күүһүнэн оҥотторбуттара. Тоҕо маннык муҥнаммыттара буолуой? Үрдүк айыыларга үрүҥ күҥҥэ ордук чугаһын уоннаыраахтааҕы күҥҥэ тэҥнээҕин, дьүөрэлээҕин (солнцеподобный) бэлиэтээн, ол туоһутун бу киһини кыһыл көмүһүнэн киэргэттэрбиттэрэ. ҮөһээТаҥараттан этитиини ыларын ылыннарар гына, 70 сантиметр үрдүктээх хороох бэргэһэлээх эбит (антенна оннугар). Бэргэһэтин бэлиэ киэргэллэрэ эмиэ күҥҥэ чугас кыылынан архаардарынан, аар хаарга олохтоох чубукуларынан, көтөрдөртөн хотойунан, кыыртынан ситэриллибиттэрэ. Быһа түһэн эттэххэ, “курган” диэн саха тылыттан хаалбыт эбит. Өспүт, өлбүт, курсуйбут, Кур буолбут Хаан хараллыбыт сирэ диэн суолталаах диэн мин быһаарыыбиэрэбин.

Мэҥэ таастарга, ытык сирдэргэ суруйан хаалларбыттарын эбэтэр дьиэлэригэр, долбуурдарга уурунар суруктарын “руна” диэн ааттыыллар. Саха тылынан суруллубут буолан, сатаан аахпакка араас омук бэйэтин тылынан быһаара сатаан, кырдьыгаүөрэх бөҕөтүн үүннэрэн-үөскэтэн олорор.

Айыҥа этэринэн, “рунаны” бастакытынан,саха тылын билэр эрэ киһи, иккиһинэн, саха итэҕэлин бэйэтин этинэн-хаанынан (генетически) этиттэрэн билэрэрэ киһи сатаан ааҕар, суруйар. Ол иһин “кыһыл көмүс таҥастаах киһи” иһитигэр суруллубуту ааҕаары муҥнана сатаан баран, аан дойду тоҥтыл үөрэхтээхтэрэ аккаастаммыттара. Онтон биһиги киһибит А.И.Кривошапкин-Айыҥа аахпыта. Билигин рунанан ааҕар уонна суруйар дьон бааллар. Айыҥа ньыматынан “рунаны” ааҕар Чурапчы Хатылытыттан дойдум дьоннорун Кузьма Аполлонович уонна Новосибирскай куоракка олохсуйбут, онно үлэлиир кини убайын, тутуу учуонайын Дмитрий Аполлонович Федоровтары туоһу быһыытынан күөн уонна киэн туттан бэлиэтээн аһарыым.

Билиҥҥи түүр омуктар өбүгэлэрин удьуорун 5-6 тыһыынча сылынан барыллатан ааҕаллар:htth|www.limk.com/golimk.php/lid=116518.

Биһиэхэ сыһыаннааҕа 4-4,5 тыһыынча сыллааҕыттан биллэр “этрускалар” буолаллар. “Бөө туруу уустара” диэн суолталаах. Билиҥҥи Чурапчы, Таатта, Амма 1912 сыллаахха диэри Боотурускай аатыран олордохторуна, Иркутскай генерал-губернатора “Хайа, эһиги туох диигит?”- диэн ытыктаан туоһулаһара. Ол бэйэбит үс аҥы территориянан быһа анньыллан туга даҕаны (өбүгэтэ, историята, территорията) суох буолан,атын ааттарынан ааттанан өбүгэ эйгэтин ситимин сүтэрэн олоробут. Хаһан эрэ чарапчылаах балаҕаннааҕын иһин Чарапча диэн сурукка хатаабыттарыттан Чурапчынан сураҕырабыт. Улуус аата түөрт тыһыынча сыллаах историятыттан аккаастаммакка, төрүт аатынан Боотурускай улууһа буолуохтаах. Бу Чурапчы диэн улуу уус, нэһилиэк, аҕа ууһа, сир-дойду, үрэх-күөл, сис тыа, алаас да аата буолбатах.

___________________________________________________________________

 

___________________________________________________________________

 

Оттон үйэлэрин тухары бэйэлэрин айахтарын уонна истэрин иһин сордоспут “көҥөс” байанайдаах “соболооруйа хоспохтооруйа, кистээрийэ” буола сылдьыбыт, өбүгэтиттэн тартарыылаах киһи,төһө даҕаны үгүс үрдүк үөрэхтэннин, төһө даҕаны өйдөөх-талааннаах буоллун, баара-суоҕа үөһэттэн эппиттэригэристигэн салайааччы эрэ буолар кыахтаах. Абыраатаҕына аймаҕын аһатыа, улааттаҕына уруутун улаатыннарыа. Ол таһымыттан хаһан да тахсыа суоҕа. Сорохторго ол даҕаны суох, хааннарыгар хатамматаҕын хантан ылыахтарай? Суох аата суох.

Бу түүр омуктар биһиги эрабыт иннинээҕи тыһыынча сылтан саҕалаанбиһиги эрабытыгар диэри биллэр өбүгэлэрин “скифтэринэн” ааҕаллара, атыннык эттэххэ, “үс кут сахалары”. Ити кэминээҕи туоһулааччыларынан – Геродот(V үйэ б.э.и.), Ксенофонт (V-IV үйэлэр б.э.и.), Полибия, Птоломея (II үйэ б.э.и), Старобона (I үйэ б.э.и.). Онтон салгыы “гуннар”, “хууннар” диэн ааттанар үрүҥ күн таҥаралаах “күннэр”. Күннэрол биһиги, күнбүгүнүгэр диэри үрүҥ күҥҥэ сүгүрүйэн ыһыах ыһааччылар буолабыт. Сахалараатырбыт киһибитин АтУола Дьөһөгөйү (Атилланы) киһи-аймах билинэригэр тиийэр.Атилла дьүһүннүүн-бодолуун, килиэ тимир куйахтыын, аһыыр иһиттиин, иһэр чорооннуун (мас кубок дииллэр) бэйэбитигэр майгынныыр. Хартыынаҕа, кумааҕыга суруллубута, ахтыллыбыта элбэх. Итинтэн салгыы VII-VIII-с үйэлэргэ диэри кинилэри мэҥэ күөх халлааҥҥа диэри үҥэллэрин, сүгүрүйэллэрин иһин төргүү ындыылаахтарынан, ат көлөлөөхтөрүнэн“күөх түүрдэр” диэн билинэллэр. Онтон олус улаатан, элбээн тоҕус оҕустартан (улуустартан) туһунан суолланан-иистэнэн Казахстан, Кыргызстан, Узбекистан, Туркменистан, Азербайджан уонна Турция буолан олороллор.

Онтон сахалар ханна бардыбыт? 758 сыллаахха үрдүк халлаантан үөттэриилээх Бөртө Чоной диэн киһи үөскээбитэ үһү. Ойоҕо Маралай Куо. Бөртө ууһа диэн биһиэхэ арҕаа Хаҥаласка Сэбиэскэй былаас силигилиэн иннинэ Улахан Ааны ааттыыллара. Бу киһи оҕото Бата Чаҕаан 786 c. төрүөх. Чаҕааннар олохторо, сыдьааннара Чурапчы Кытаанаҕар бааллар. Баҕар, Бата буолбакка, Кыта буолуо? Эмиэ онно Кыта Баалы диэн улахан күөл таһыгар Улуу Кудаҥса төрөөн-үөскээн ааспыта. Бата Чаҕаантан– Тамача(828c.) – ХорочоонМэргэн (847c.) – УолдьуБорохул, Салы Хачаайы, Өкө Ньулдьун (873с.) – Сим Сэчи (891с.) –Хорчу(908с.) – Бордьугунай Бэргэн;ойоҕо Моҕолдьун Куо. Эрэ өлбүтүн кэнниттэн Үөһээ Таҥараттантөрөөбүт оҕотоБөдөҥ Чуор (970с.) буолар. Киниттэн Баргыдай; Баргыдайтан Чихидул Бөҕө, онтон Мэҥэ Тулун. Кини Маварул диэн ойоҕуттан сэттэ уоллаах. Онтон ордубута Тумбунай Сэһэн (1069с.); киниттэн Хабыл Хаҕан (1094 с. эбэтэр 1101 с. төрүөх); Уһун Соһугул диэн ойоҕуттан биэс уолуттан соҕотоҕун ордубутБардам Баатыр.Киниулахан уола Түмүүчээн (Төбөтчөөн, Таҥара оҕочооһо). (Чингисиана. Свод свидетельств современников. Москва. “Эксмо”. 2009 г.)

Ааспыт үтүмэн (үтүмэн - кэм-кэрдии ааҕыытыгар тыһыынча сыл) улуу киһитэ Чыҥ (крепкий духом) уус Хаана– ЧыҥысХаан аатырбыта. Бары омук үөрэхтээхтэрэ үтүгүннэрэн Чингиз Хан диэн баран,бу тыл суолтатын билбэппит дииллэр. Чыҥыс Хааны үөрэппит калмык учуонайа Эренжен Хара Даван 1928 с. Белгородка эмиграцияҕа сылдьан кинигэтин таһаартарыаҕыттан бары онтон усталлар.

Дойдубар Хатылыга билигин Чөбүччээн диэн ааттанар алаас баар. Ол, баҕар, таайа сатыыр таабырыммыт буолаарай? Мантан балтараа көстөөх сиргэ ойоҕун аатынан ааттанар Одьулуун (Ойулуун) диэн ааттанар улуус улахан нэһилиэгэ баар. Таатта улууһугар иккис уолун аатынан Игидэй (1186-1241с.) нэһилиэкдиэнбаар. Нугудай диэн улахан сэрии тойонун аатынан нэһилиэк Чурапчы сэлиэнньэтиттэн үс көс бэттэх Мугудай диэн аатыран түөлбэлээн сытар. Ити курдук, өспөт, өлбөөдүйбэт өбүгэлэрбит ааттарынан үйэтитиллэн Хадаар, Хайахсыт, Хатылы, Дириҥ диэн нэһилиэктэр бааллар.

Чыҥыс Хаанныын бииргэ сэриилэспит, былаас былдьаһан утары охсуспут Алтан Хаан аатынан нэһилиэкАммаҕа баар. Мэҥэ нэһилиэктэрэ Өлөчөй, Сатаҕай, Бүтэйдээх сороҕоурут алтаннар диэн аатыраллара. Онтон тарҕанан алтаннар олохторо диэн ааттанар сир Одьулуун уонна Хатылы икки ардыгартиийэ баар.Хорулу Дархан диэн Чыҥыс Хаан үөлээннээҕин, солбуйааччытын сыдьааннара билигин Амма Абаҕатыгар баалларын билинэллэр. Дархан аатынанНьурбаҕа Хорула нэһилиэгэ баар. Антоновкаҕа ЧыҥысХаан үөлээннээҕэ,  Инээк аҕатын ууһуттан төрүттээхтэр элбэхтэр. Сэбиэскэй кэм биллэр салайааччыта А.Я.Овчинникова бу аҕа ууһуттан төрүттээх.

642-671 с. саха ыраахтааҕыта буолбут Хадан Хаан диэн ааттаах нэһилиэк Сунтаарга баар. 1152-1170 cc. баһылаан олорбут Одуну Хаан нэһилиэгэ 1931 сылтан Горнай оройуонугар Маҕарас бөһүөлэгэ буолбут. Дьиҥинэн, Одуну улууһа буолуохтаах. Сахаҕа дьиҥинэн өйдөнөр дьыала. Ол да иһин өбүгэ саҕаттан “Одун Хаан оҥоһуута, Чыҥыс Хаан ыйааҕа” диэн бигэ өйдөбүл, суруллубатах сокуон баарын хас биирдии саха бүтэйдии этинэн-хаанынан билэр, сэрэйэр. Ити курдук, өбүгэ дьаһаныыта аҕыс үйэ дааастар умнуллубат, сүппэт гына дьайа сытар.

Онтон нууччалыы суруллубуппут диэн суох. Ити кэмнэрдээҕи илиҥҥи түүрдэр тустарынан Лю Мао Цзай үлэтэ атын омуктар тылларыттан ньиэмэстии эрэ тылбаастаммыт эбит. Ону саҥа ирдэһэн булан, үлэлэһэн эрэбит.

Орто Азияҕа уоннабилиҥҥи хаһаах омуктар сирдэригэр 517-518 сыллардаахха Иирээн ыраахтааҕыта Дарий аҕыс саарыстыбанысэриилээн баһылаан олорбута. Ол кыайыытын үйэтитээри Бехустун хайатын хапчаанын сирэйигэр бэйэтин уонна аҕыс самнарбыт ыраахтааҕыларын кэлгиллэн туралларын мэҥэ тааска суордаран оҥотторбута билигин даҕаны баар. Манна ахсыһынан турааччы хороох бэргэһэлээх киһини “Бу сах схунха”, а.э. “үс кут саха” диэбиттэр.

Онон Ахменидтар династияларын уста-туора уйатын билээри, аны иранныы билэрбит ирдэнэр буолла. Онуоха диэри бу маннык эрэ туоһулартан дуоһуйарга тиийэбит.

Бумын Хагантан  (Бу Мин Хаан аҕата 552 с.өлбүтэ) саҕалаан саха ыраахтааҕыларын төрүччүтэ маннык сайтка www.wostlit.info баар.

***