Онно кини: «Саамай сүрүнэ, газ ситимин тардыыга хотугу маршрут талыллыбыта буолар. Бу, биллэн турар, бырайыак сыанатын үрдэтэр эрээри, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар улахан оруоллааҕын учуоттаан сөбүлэстибит», – диэбитэ. СӨ Президенэ Егор Борисов ол мунньахха: «Мин билигин бигэтик уонна эрэллээхтик «Саха сиригэр «Газпром» кэллэ» диир кыахтаахпын. Газ ситимэ тардыллар маршрута элбэх дьону долгутар этэ. Ол сөптөөхтүк быһаарылынна. Хотугу маршрут талыллыбыта, кырдьык, бары өттүнэн табыгастаах», – диэн норуотун туһугар турууласпыт боппуруоһа олоххо киирбититтэн олус астынан туран эппитэ.
Соторутааҕыта РФ Президенэ Владимир Путин бэйэтинэн кэлэн, «Сибиир күүһэ» бырайыак олоххо киирэр акылаатын түһэрсэн барда. Бу бырайыагы «Үйэ бырайыага» диэн мээнэҕэ ааттаабатах буолуохтаахтар. Саха сирин атын таһымҥа таһаарыа дииллэр. Ол таһымҥа тиийэргэ өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо бэлэммит дуо? Бу бырайыагы олоххо киллэриигэ хайдах кыттыахтаахпытый диэн кэккэ ыйытыылар үөскүүллэр…
Ити боппуруоска анаан-минээн СӨ промышленноска министрин 1-кы солбуйааччы Павел Ксенофонтовы кытта кэпсэтиибин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын.
– Павел Валерьевич, үтүө күнүнэн! «Сибиир күүһэ» бырайыагы олоххо киллэрии саҕаланна. Кэпсэтиибит тематыгар быһаччы киириэх иннинэ бу нэдиэлэ саҥатыгар «Газпром» оробуочай бөлөҕө кэлэн барыытын туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ.
— «Газпром» анал бөлөҕө биһиги бырайыакка анаан бигэргэппит былааммытын чуолкайдаһан барда. Биллэрин курдук, экспорка барар газ ситимэ түөрт оройуону – Нерюнгрины, Алданы, Өлүөхүмэни уонна Ленскэйи хабарынан сибээстээн, манна баар нэһилиэнньэлээх пууннарга барыларыгар газ ситимэ тардыллыахтаах. Биһиги ити мунньахха үлэ ыытыллар түһүмэхтэрин, ол эбэтэр, бастатан ханнык бөһүөлэктэргэ, нэһилиэктэргэ газ киириэҕин быһаарыстыбыт.
Биһиги 2019 сылга диэри газтаныахтаах бөһүөлэктэри, нэһилиэктэри бэлэм оҥорорго төһө үбү көрүөхтээхпитин быһаарыахтаахпыт. 2016 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар төһө үп көрүллэрэ чуолкай биллэр. Итинтэн бөһүөлэктэргэ гаһы тиэрдиигэ үбү тыырар уустук. Итини быһаарарга хантан үбү булары толкуйдуохтаахпыт.
– Бу бырайыагы олоххо киллэриигэ улахан үлэ ыытыллаары турар. Манна киин куораттарга баар улахан компаниялар кыттаары бэлэм олороллоро саарбаҕа суох. Сахабыт сирин тэрилтэлэрэ уонна олохтоох дьон кыттарыгар туох үлэ ыытыллан эрэрий?
– Сөптөөх ыйытыыны биэрдиҥ. Ити бырайыагынан сибээстээн элбэх тутуу ыытыллыахтаах. Дьэ манна биһиги компанияларбыт төһө кыалларынан кыттыахтаахтар. «Газпрому» кытта дуогабар түһэрсилиннэ даҕаны бырайыагы олоххо киллэрии үлэтэ саҕаламмытынан барыаҕа. Бөһүөлэктэргэ, нэһилиэктэргэ гаһы киллэриигэ анал бырайыактары оҥоруу ыытыллыаҕа. Онон барыйыактыыр компаниялар тендергэ, аукциоҥҥа кыттарга бэлэм буолуохтаахтар. Билигин ханнык нэһилиэнньэлээх пууннарга газ киирэрэ биллэр, онон тустаах компаниялар олору эрдэттэн үөрэтиэхтээхтэр, дьаһалталары кытта билсиэхтээхтэр. 2017 сылтан «Сибиир күүһэ» газ ситимин тардыы саҕаланыаҕа. Манна газ объектарын тутар олохтоох тэрилтэлэр эмиэ бэлэм буолуохтаахтар. Санатар буоллахха, бу ааспыт үс сыл иһигэр олохтоох газ компанияларыгар ыһыллыы таҕыста. Элбэх тэрилтэ моҥкурууттаата. Онон бу хайысхаҕа үлэлии сылдьар компаниялар төһө кыалларынан күүстэрин холбуулларыгар, түмсэллэригэр сүбэлиибин. Кэлиҥҥи кэмҥэ дьоҕус тэрилтэлэр үөскээтилэр. Балар бииргэ түмүстэхтэринэ эрэ соҕурууттан кэлээри сылдьар улахан компаниялары кытта күрэстэһиэхтэрэ, туруулаһыахтара, бэриллибит үлэни кэмигэр уһаппакка-кэҥэппэккэ оҥоруохтара. Онон бары түмсэн, кыахтарын холбоон, 2017-2018 сылларга ыытыллыахтаах үлэлэри толоро Алдаҥҥа, Нерюнгрига тиийиэхтэрин наада. Билиҥҥиттэн ити оройуоннарга үлэлиэхтээх учаастактарын, базаларын хайыы-үйэ тэриннэхтэринэ эрэ сатанар.
Иккиһинэн, бырайыак олоххо киирбитин кэнниттэн, аны бу ситими көрүү-истии үлэтэ саҕаланыа. Этэргэ дылы, олохтоох тэрилтэлэр аты миинэр курдук ситими миинэн кэбиһиэхтээхпит. Онно быһа холоон 3500 киһи үлэлиэхтээх. Биһиги «Газпром» салалтатыгар саха дьоно газка сыстыбыппыт 60 сыл буолбутун билиһиннэрэн туран, уопут, билии-көрүү толору баарын эттибит. Билигин үһүс көлүөнэ ыччат үлэлии сылдьар. Холобур, «Газпромтрансстрой» компания 6000 км уһуннаах магистральнай ситими көрөр-истэр. Оттон биһиги «Сахатранснефтегазпыт» ортотунан 3000 км уһуннаах ситими көрөрүн-истэрин таһынан нэһилиэктэрбит сирдэригэр-уоттарыгар баар 3000-тан тахса км уһуннаах утаҕы көрөр, өрөмүөннүүр. Онон бу ситими көрөргө биһиги дьоммут бэлэм. Ону «Газпром» салалтата үчүгэйдик билэн олорор.
Билигин саха ыччата төһө кыалларынан, суол солуулларын кэтэспэккэ, ити ситими көрүүгэ-истиигэ үлэлииргэ туруулаһыахтаах. Чахчы үлэлиэн баҕарар киһи үлэ баар сиригэр бара сатыахтаах. Атыннык эттэххэ, мобильнай буолуохтаахпыт. Биһиэхэ ити кыалла илик. Биһиги ис ыырбыт олус кыра. Холобур, нэһилиэккэ олорор ыччат улуус киинигэр, кииҥҥэ олорооччу Дьокуускайга, дьокуускайдар Москваҕа талаһаллар. Бу нууччалыы этэр буоллахха, вертикальнай хамсааһын. Ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэбит иһигэр хамсыырга үөрэниэхпитин наада. Алдаҥҥа, Нерюнгрига барартан толлуо суохтаахпыт. Миэхэ газ идэтин саҥа баһылаабыт уолаттар үлэ көрдүү кэлэллэр. Киһи хомойуох, үгүстэрэ Дьокуускайга хаала сатыыллар. Алдаҥҥа, Мирнэйгэ, Нерюнгрига барыахтарын баҕарбаттар. Мин кыһыйан, дипломҥутун хайа тардан баран түннүгүнэн элитиҥ уонна куруусчутунан, атыы-эргиэн дьиэтигэр үлэлии киириҥ диибин.
– Оччоҕуна саха дьоно үлэҕэ сыһыаммытын уларытыахпытын наада буоллаҕа…
– «Сибиир күүһэ» сүдү бырайыак саха дьонугар үлэҕэ сыһыаҥҥа ураты хайысханы, өйдөбүлү киллэрэн эрэр. Биһиги үлэни булууга саҥалыы көрүүлэниэхтээхпит. Сирбит баайа биһиэнэ диэхпитин баҕарар буоллахпытына, ону хостооһуҥҥа, туһаныыга төһө кыалларынан кыттыһарга дьулуһуохтаахпыт. Биһиги баайбыт диэн санаанан салайтаран барытыгар кыттыахтаахпыт. Онон бу саҥа саҕалааһыны ыччат дьон сайдыы саҥа кэрдииһин курдук ылынан үлэлиэхтээх.
– Бу иннинэ улахан бырайыактар олоххо киирбиттэрэ. Онно, холобур, «Мечел», «ИСТА», «Сургутнефтегаз» бырайыактарыттан тугу да тииһиммэтибит, улахан компаниялар кэлэ-кэлэ араас чинчийиилэри ыытан сирбитин үүттүүллэр, биһигини туораттылар диэн тыс-өс, куолу элбэх…
– Баҕар, сүрүн кыһалҕа биһиэхэ сытара буолаарай? Биһиги кинилэри тоҕо партнер курдук көрбөппүтүй? Бу тэрилтэ манна сайдыахтаах, улаатыахтаах. Ол сайыннаҕына биһиги эмиэ сайдыахтаахпыт диэн санаа, толкуй тоҕо киирбэтий?
Мин санаабар, тугу оҥоруохха, ханна тиийэн харчыны өлөрүөххэ диэн санаа биһиэхэ киирэ илик. Онон билигин «Сибиир күүһэ» бырайыактан биһиги тугу туһаныахтаахпытын толкуйдуохтаахпыт уонна ону олоххо киллэрэргэ кыһаллыахтаахпыт. Эрдэттэн толкуйдуур дьон билигин Ленскэйгэ, Витимҥэ гостиница, остолобуой аһар туһунан үлэни ыытан эрэр буолуохтаахтар этэ. Билигин таһаҕас тиэйиитэ саҕаланыаҕа, онно хайдах кыттыһар туһунан санаабакка олоробут. Ким эрэ кэлэн үлэ биэриэхтээҕин кэтэһэн олордохпутуна, илии соттон хаалар туруктаахпыт. Биһиги кыттыыта суох ити бырайыак хайдах баҕарар олоххо киириэҕэ уонна биһигини саа да тэбиитигэр чугаһатыахтара суоҕа. Ол иһин эрдэттэн бэлэмнэнэн үлэни ыытыахпытын наада.
«Сибиир күүһэ» бырайыак олоххо киириитэ Саха сирин ыччатыгар, дьонугар-сэргэтигэр өйдүүн-санаалыын уларыйалларыгар ураты бэлиэ буолар. Уларыйыҥ уонна билиҥҥи буола турар кэми кытта тэҥҥэ хаамсыҥ диир….
***
Александр ТАРАСОВ

http://sakhasire.ykt.ru/?p=18360.