- …Олох диэн – уста турар өрүс курдук. Эйигиттэн тутулуга суох айанныыр. Ол өрүскэ киһи быстах киирэн чолумнаан эрэ ааһар. Биһиги сэбиэскэй былааска төрөөбүт, төлөһүйбүт дьон быһыытынан тапталга сыһыаммыт, билиҥҥи оҕолордооҕор атын буолуон сөп. Манан диэн эттэххэ,  19,5 мөл. хомуньуустаах,  аан дойду 1-кы, 2-с алдьархайдаах  сэриитин ааспыт, гражданскай сэрии уотун-куһуурун курдат билбит, суту-курааны амтаһыйбыт, тыһыынчанан куораттары туппут, элбэх моһолу, эрэйи-муҥу туораабыт, сүдү экэниэмикэлээх, байыаннай күүстээх-сэбиргэллээх судаарыстыба - хаппыт мас хатырыгыныы тыаһа-ууһа суох күл буолан көөрөттөн түспүтэ – сөҕүмэр! Ону эрэ кэтэспит курдук, 15 сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэрбит   15 аҥыы бардахтара. (Тарааһабыс илиитин иһигэр иилии быраҕан олорон, төбөтүн кыҥначчы туттан олорон «лиэксийэлиир» куолаһынан субурутар – аапт.).  Кэлиҥҥи 20-ччэ сылга олоххо көрүү эҥин уларыйдаҕа дии… уларыйдаҕына да сатанар. Ыччат дьон хайдах-туох сыһыанынан сүрэхтэрин холбуулларын билбит суох. Уларыйыы киирбит буолуохтаах диэн сэрэйэбин.  Оттон мин буоллаҕына, ыал олоҕун тэриммитим 48 сыла. Өр бииргэ олорбут дьон сирэйдиин-харахтыын, эттиин-сиинниин атылыы буолан хаалаллар эбит. Ити – олох күүһэ!.. «Бэл, куоластыын бииргит» диэн, дьүөгэлэрэ төлөппүөнүнэн кэпсэтэ сатаан өһүргэтэллэр... Ама, дьахтар курдук куоластаннахпыный, доҕор (күлэр)... Кинитэ суох – тугуҥ эрэ тиийбэт. Мин кэргэммин кытары күн устата хаста да кэпсэтиэхпин наада. Сороҕор «элбэхтэ төлөппүөннээтиҥ» диэн мөҕүллэбин ээ.

-  48 сыл устатын тухары биирдэ да арахса сатаабатаххыт дуо?

- Эс, суох, доҕор!

- Биирдэ да этиспэтэххит?

- Биһиэнэ этиһии буолбакка, МӨККҮӨР буолар.

- Кэргэниҥ аата кимий, ханна үлэлээбитэй?

- Клавдия Ионовна диэн, төрдө Бүлүү. Университекка, «Знание» уопсастыбаҕа эппиэттиир сэкиритээринэн үлэлээбитэ. Нуучча тылын үөрэхтээҕэ. Лиэксийэлэрбин кини көннөрөр.

- Төһө кириитикэлиирий?

- Хатыһар-хатыһар (мичээрдиир – аапт.).  «Баһылай, бу сырыыга наһаалаатыҥ ээ», эбэтэр «боппуруоскун ситэри кыайан аспатыҥ» диэн. Маҥнай утаа утарылаһабын, кыыһарабын-хайыыбын. Оҕо курдук буолан хааллаҕым. Онтон испэр толкуйдаан көрөбүн, ырытабын уонна… сөбүлэһэбин ээ!

- Клавдия Ионовнаны кытары ханна, хайдах билсибиккиний?

- Кэргэммин көрсөрбөр махтанар киһим – Никита Сергеевич Хрущев.

- Но!

- Хрущев саҕана «бөдөҥсүтүү» диэн ааттаан Бүлүүнү уонна Үөһээ Бүлүүнү холбуу сылдьыбыттара. Оруйуон киининэн Бүлүү куораты буолбакка, Үөһээ Бүлүүнү оҥорбуттара. Оччолорго мин хомсомуол сэкиритээрэ этим, 20—чэлээхпин, эдьийим кыыһын көрөөрү үлэлии барбытым - учууталлыыбын. Арай, биирдэ уолаттар «Бүлүү кыргыттарын экскурсияҕа кэлбиттэрин көрөн» омун-төлөн бөҕө буолан кэллилэр: «Биһиэннэрин курдук буолуохтара дуо, кылбаалара, бааһынайдара сүрдээх» - диэн сипсийэллэр.  Мин кычыгыланным...

- Дьэ, эрэ.

- …Клава элбэх оҕолоох ыал кыыһа, игирэ аҥаара. Быһаҕаһа – Зина диэн ааттааҕа.

- Үүт-үкчүлэр? Бутуйбатаҕыҥ?

- Суох бутуйбатаҕым, ити эмиэ биир дьээбэ ээ.  Олус майгыннаһар этилэр. Бэл, аҕалара оҕонньор: «Бэйи, хайалара киирбитиҥ эбитэ буолла?» - диэн мунаарара.

- Хас оҕолооххутуй?

- Иккиэлэр. Кыыспыт «Чайная роза» диэн маҕаһыын коммерцияҕа дириэктэрэ.  Кэргэннээх, уоллаах кыыс оҕолоохтор. Кыыс Санкт-Петербурга Тас экэниэмикэ уонна эргиэн институтугар тылбаас салаатыгар үөрэнэр, уол манна баар, реклама сурунаалыгар үлэлиир. Уолбут Иван кийииппитин Иринаны кытары «Оптимист» Эргиэн киинин  үлэлэтэллэр. Икки оҕолоохтор, оскуолаҕа үөрэнэллэр.

- Бииргэ төрөөбүттэр хаһыаҕытый?

- Үһүө этибит. Эдьийим, убайым кылгас олохтоох дьон буолаахтаабыттара. Эдьийим барахсан букатын эрдэ – 23 сааһыгар өлөөхтөөбүтэ. Аҕыйах ыйдаах оҕолоох этэ. Ону мин ииппитим. Ол ииппит кыыһым билигин бэйэтэ алта оҕолоох, икки сиэннээх эбээ. Убайым  үс оҕолоох этэ. Өлбүтүн кэннэ кини оҕолоро эмиэ биһиги дьиэбит иһинэн иитиллэн тахсыбыттара. Онон кэргэмминээн куруук элбэх оҕолооох ыал этибит. Таҥара биэрбит биир иэһин боруостаатыбыт дии саныыбын.

- Аан дойду бэлиитикэтин ырытаҕын. Олох субу «АХыШы бэрэсидьиэнин Бараака Абааманы»  кытары атах тэпсэн олорон кэпсэппит курдук сэһэргиигин. Дьон астынар аҕай. (Күлэр). Ол сылдьан омук сиригэр төһө сырыттыҥ?

- Син сырыттым быһыылаах. Дьобуруоппаҕа Испанияҕа уонна Италияҕа эрэ сылдьа иликпин. Кытайга алтата сырыттым, арай Тибеттэрин тумуннум. Барбат да инибин... Хайа үрдэ саастаах дьоҥҥо олус үчүгэйэ суоҕа буолуо. Уонна, оттон, тэлэбиисэргэ куруук көрдөрөллөр. Туох да киһи бэйэтэ сылдьыбытынааҕар ордук кэпсииллэр. «Кыһыл кириэскэ» үлэлиир эрдэхпинэ туох баар Сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэри барытын кэрийбитим.

- Хас сыл лиэксийэ аахтыҥ?

- 40 ордугуна 3.

- Тыый…

- Билигин «Знание» уопсастыба бочуоттаах бэрисидьиэнэбин. Сүрэҕим тэбэрин тухары «бочуоттаахпын». Букатын кыра эрдэхпиттэн уопсастыбанньыкпын. Алаас оҕото барыта миэхэ мустан оонньуура, оскуолаҕа киирбиппэр кылаас ыстаарыһата оҥорбуттара, онтон Дружина бэрэссэдээтэлэ, хомсомуол сэкиритээрэ этим… Аны кыра эрдэхпинэ ыллыыр идэлээх этим.

- Бай!

- Бырааһынньык аайы куобах суорҕаҥҥа суулаан сыарҕалаах акка тиэйэн Ороһуттан Харбалаахха тиэйэн киллэрэллэрэ. Онно, үс нэһилиэги  - Харбалааҕы, Ороһуну уонна Тамалакааны хабар мотуор араадьыйаҕа ыллаталлара. Ол ыллаан баран,  төттөрү дьиэбэр тиэллэн кэлиибэр алаадьылаах, эттээх, арыылаах буоларын. Ийэм үөрэн бөҕөтө буолаахтыыра: «Өссө оҕом ырыатын иһиттэҕим үһү, өссө кэһии туттаҕым үһү!» - диэн. Сүүрүк, хайыһардьыт этим. Ыһыахха бирииһи барытын хомуйарым. Бирииспин ийэм тахсан ылара, мин кыттарым эрэ.

- Төрөппүттэриҥ хастарыгар диэри тиийбиттэрэй?

- Ийэм эрэйдээх ыарыһах буолан эрдэ өлөөхтөөбүтэ. Аҕам, кэлин 1989 сыллаахха өлөн турардаах. 90 сааһын туолан баран сүүрэ сылдьан бараахтаабыта. Дьэ, кырдьык бөҕө киһи эбит этэ! Үйэтин сааһын тухары тимир сидиэнньэлээх аһаҕас тыраахтырга үлэлээбитэ. Сир бөҕөтүн хорутан, бурдук бөҕөтүн ыһан… төһөлөөх көрүүчэйи шланганан оборон испитэ буолуой?!

- Дьэ, кырдьык лиитэрэҕэ таһаардахха балайда буолаахтыа.

- Оннук бөҕө буоллаҕа. Аҕам тырахтарыыс буолан, үчүгэй таҥастааҕын олох өйдөөбөппүн. Кыраһыынын сыта ыраахтан аҥылыйан, харааран-бороорон… Онтон кэлин, биэнсийэҕэ тахсан суунан-тараанан кэбиспитэ - арай, үчүгэйкээн баҕайы киһи эбит.

…Аҕам чугас үлэлиир буоллаҕына ийэм миигиннэн ыһык тастарара. Аҕам эрэйдээх, хата, илдьибит ыһыкпын бэйэбэр дэлби сиэтэн, тоторон ыытара. Эҥин-эҥин ыһык таһааччы баар буолан (күлэр).

Аҕам ийэтэ 113 сааһыгар диэри олорбута. Эмээхсин икки эрэ хонук сытан барбыта. Ону даҕаны биир саҥа ынчыгы таһаарбакка. Өйө букатын чөл  этэ. Уолун (абаҕабын) Хаппытыаны ыҥыран ылан: «Сылайдым даҕаны, сүрэҕэлдьээтим даҕаны... Бардым… Ити сундуукка (хаһан да аһыллыбат хатыырдаах, ханна да көспүтүн иһин көсүһэн иһэр мал баара) аҕаҕыт ол дойдуга барарыгар, бэйэбэр бэлэмнэммит өлүнньүк таҥаспын укпутум. Ону кэтэрдээриҥ. Уонна «Дорообо» чэй баар буолуохтаах. Икки иһит  испиир. Ону буорбар сылдьыбыт дьоҥҥо биэрээриҥ. Хоруоппун хаппыт харыйанан оҥорооруҥ», - диэбит. Уолаттара ийэлэрэ эппитин курдук сыа-сым тутан кистээбиттэрэ. Эбэм эмээхсин сүрдээх үчүгэй майгылаах этэ. Аҕам уонна абаҕам эмиэ соннук сымнаҕастара. Абаҕам оҕо чааскыны алдьаттаҕына мөхтөрбөт буолара: «Лааппыга кыстанан турар баай, кыра аайы оҕону мөҕүмэҥ», - диирэ.

- Баһылай Тарааһабыс, идэҕинэн аптекарь эбиккин дии!

- Ээ оннук. Томскайга үөрэммитим, провизор үөрэҕэр. Институту бүтэрээт, куоракка кэлэн 2 ый провизордаабытым кэннэ, соҕурууттан Матвиенко диэн улахан тойон кэлэ сылдьан миигин аптека базатын управлениетын тойоно оҥорон барбыта. Онно үлэлии сырыттахпына, аны Гречкэ солбуйааччыта - Алтунин диэн аармыйа генерала кэлэн, Гражданскай оборона «Кыһыл кириэһигэр» эдэр киһитэ биэриҥ диэн, миигин санитарнай-гражданскай оборонаҕа эппиэтинэстээх киһинэн анаан кэбиспиттэрэ. Хамнас диэн суох, усунуос хомуйбуппутунан онон үбүлэнэн олорбуппут. Бэркэ үлэлээбиппит. «Кыһыл кириэс» өрөспүүбүлүкэтээҕи салаатын атаҕар туруоран, дьиэлээн-уоттаан, Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Мииринэйгэ филиаллары аһан, оройуоттарга санитарнай постары тутан диэн… туох-баар оруйуоттары кытыннаран гражданскай оборонаҕа күрэхтэһиннэрэн…

-… Дьиҥнээхтик сэрии буолуо диэн итэҕэйэр этигит дуу?

- «Сэрии буолуо» диэн итэҕэйбэтэрбит да… Гражданскай оборона, бастатан туран, саахалга, баһаарга суһал көмөнү оҥорорго  бэлэмниир соруктааҕа. Ити, билигин Маҕаҥҥа кылабыыһа турар сиригэр, эрчиллии ыытар этибит. Сылын аайы  туох баар улуустартан «антошканан» көтөн кэлэн хамаандалар күрэхтэһэллэрэ. Сарсыарда кэлэллэр – күрэхтэһэллэр – ыллыыллар-туойаллар, билсэллэр-көрсөллөр – киэһээ ол сөмөлүөттэринэн дьиэлэригэр төннөллөр. Ол, эрчиллии ыытар сирбитин, Гаврил Чиряев сүрдээҕин сөбүлүү көрбүтэ: сөрүүн, тыаллаах буолан бырдаҕа суох буолааччы. Билигин кини ол сиргэ кистэнэ сытар.

- Гаврил Чиряевы, Юрий Прокопьевы, Михаил Николаевы кытары бииргэ үлэлээтэҕиҥ. Хайдах дьон этилэрий?

- Чиряев лоҥкунатан, дьэ, дуорааннаах куоластаах киһи этэ. Эчи дьүһүнүнэн мааныта! Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Александра Овчинниковалыын иккиэн сэргэстэһэ хаамыстахтарына киһи хараҕа арахсыбат буолара. Гаврил Петрович киһи быһыытынан да олус сырдык киһи этэ. Олох эдэригэр – 57 сааһыгар өлөн турар. Алмаас хостооһуна, тимир суол, Нерюнгри, Мииринэй тутуллуута – барыта Чиряев аатын кытары сибээстээх.

Михаил Ефимович Николаев, дьэ өлө да сытар киһини үлэлэтэр киһи. Улахан ийэ өйдөөх киэн туттар салайааччыбыт. Омуктар олус ытыгылыыллар. Хотугу форумҥа Саппороҕа (Дьоппуонньуйа)  кинини президенинэн талбыттара дии. Михаил Ефимович уларыйыы-тэлэрийии кэмигэр ыарахан күннэртэн-дьыллартан хотуулаах тахсыбыта.

Биир бириэмэҕэ алмааһы, көмүһү атыылыыры бобо сылдьыбыттара. Дьэ, онно ыарахан этэ. Мин ол кэмҥэ Доруобуйа харыстабылын 1-кы солбуйааччытынан үлэлээбитим. Саха сирин балыыһаларын материальнай-техническэй наадыйыыларын хааччыйар эбээһинэстээх этим. Нерюнгрилары кытары кэпсэтэн дьоппуоннарга таас чох биэрэбит, ол суотугар медтехника ылабыт, индиялартан эмп ылабыт… син балаһыанньаттан тахсыбыппыт, биир да куойканы саппатахпыт.

- Штыров туһунан тугу этиэҥ этэй?

- АЛРОСА вице-бэрэсидьиэнинэн олорон балыыһалар эккэ наадыйыыларын хааччыйан абыраабыта.

- «Ыһан-тоҕон барда» диэни?

- …Сокуону иҥэн-тоҥон билиэххэ наада. Сахалар хайдах да сир баайын соҕотоҕун туһанар кыахпыт суох буолуо ээ…

- Оттон Афанасий Максимов дьыалатын туох дии саныыгын?

- Дьэ, сүрдээх уустук дьыала буолла, быһыыта. Саха ньоҕой дииллэрэ… уол оҕото иннин биэрбэтиттэн сөҕөбүн... Итини мин толкуйдуохпун да ыарырҕатабын.

- Өрөспүүбүлүкэ бастакы Төрүт сокуонун суруйсубут, Бастакы бэрэсидьиэн быыбарын тэрийсибит, Бастакы Саха конгреһын төрүттэспит, Туймаада ыһыаҕын сөргүтүспүт киһи буоллаҕыҥ. Хайдах этэй?

- Дьэ, бастакы бастакы курдук, сүрэх талаһыытынан, туох да омооно суох тоҥ хаарынан суол тэлинэн сылдьыбыппыт.  Арассыыйаҕа Төрүт сокуон да ылылларыгар, атын да сокуоннары толкуйдуурга биһиги бастакы этибит. Атын өрөспүүбүлүкэлэр биһигини холобур оҥостон үтүктэллэрэ. Холобур, Саха конгреһын тэрийбиппит кэннэ, биһиги Устааппытынан салайтаран атын омуктар бэйэлэрин конгресстарын тэриммитттэрэ.

Саха конгреһын тэрийэрбитигэр үтүөкэн киһи – Авксентий  Мординов: «Сахалар – мөккүһүүк дьоммут, оннооҕор холкуос мунньаҕар хоно-өрүү сытан мунньахтыыр буоларбыт. Онон ырахан мунньах буолара буолуо», - диэн күлбүтэ. Конгресс кэнниттэн Арассыыйа норуоттарын ассамблеятын тэрийбиппит. Софрон Данилов эппитэ: «Мин өтө көрөбүн – саха барахсан аата аан дойдуга аатырыа», - диэн. Ол курдук да буолла.

- «Хотугу ыалларыҥ» тэһэ көрбөтөхтөрө дуо?

- Дьэ, билбэтим (күлэр). Пал Палыч Бородин саҕана куорат баһылыгын солбуйааччытынан үлэлээбитим. Туймаада ыһыаҕын тэрийэрбитигэр «эҥин-дьүһүн буоллаҕына, бэйэҥ эппиэттиэҕиҥ» диэн сэрэппиттэрэ. Ыһыахпыт туох да аһара үчүгэйдик, өрө көтөҕүллүүлээхтик барбыта.

- Баһылай Тарааһабыс, киһи сааһырдаҕына доҕотторо аҕыйаан бардаҕына ыксыыр дуо?

- Ынырык ыксыыр. Соторутааҕыта, Степан Дмитрук диэн үтүөкэннээх доҕорбун, Томскайга бииргэ үөрэммит, кэлин ол институппут деканынан үлэлээбит, чугас доҕорбун сүтэрдим. Сатана уола эрдэ баҕайы баран хаалла (үөһээ тыынар).

- Киһи бу орто дойдуга хайдах олоруохтааҕый?

- Өрүү үчүгэйи таба булан көрөр оптимист буолуохха наада.

Кэпсэтииттэн быһа тардан сурукка тистэ Туйаара НУТЧИНА.