Кэргэнниилэргэ, төрөппүт-оҕо ыккардыларыгар, бииргэ үлэлиир дьоҥҥо санаа сатаан сааһыланан саҥа буолан тахсыбакка, сонун сэргэниллибэккэ, үөрүү үллэһиллибэккэ, быһаарсыы бүппэккэ, мунаарар боппуруос эппиэтэ суох хаалан - тууйуллуу  буолан утарсыыны, өйдөспөт, сөпсөспөт буолууну үөскэтэр. Ол иһин урут күүстээх аҥар үксэ, оттон билигин эдэр ыччат да, дьахтар да өттүгэр арыгыны батыһар төрүөт итиннэ сытар дии саныыбын.

Манна сөпсөһөр буоллаххытына, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаны тупсарар, өйдөһөр туһугар, баара суоҕа атыны сатаан тулуйан истиэххэ эрэ наада эбит буолбат дуо? Аахтахха, иһиттэххэ биллэр дьыала курдук. Олохпутугар туттарбыт буоллар  кыраны кыһалҕа диирбит тохтуо этэ. Оччотугар атыны сатаан тулуйан истэргэ аны туох наада? Бириэмэ. Бириэмэ тиийбэтигэр сигэнээччи элбэх. Бириэмэни сатаан хастыы эмит сыл буолар да бүппэт киинэлэргэ булабыт. Бириэмэбитин төлөппүөнүнэн чаас аҥардыыта күнүс көрсүбүт атаспытыгар аныыбыт. Утуйарбытын умнан туран интернет нөҥүө биллибэт, көстүбэт дьоннуун мөккүһэбит… Оттон  чугас дьоммутун истэр, өйүүр, сүбэлиир бириэмэбит тиийбэт.

Дьону кытары алтыһарга, өйдөөн иһиттэххэ, үксүгэр бэлэм эппиэти этэллэр, тутталлар: оннук буолуохтаах этэ, итини эрдэттэн билбитим, ол иһин да кыыһырыахтаах этэ …

Дьиҥинэн, чараас эйгэҕэ сыһыаннаах ис им, мин санаабар, киһиэхэ барытыгар баар. Ол гынан баран маны бутуйар киһи элбэх.

«Сэрэйбитим курдук эрим итирик кэллэ» диэччи биттэнэн билбит дуо?

«Куһаҕан буолуохтааҕын билэн, сүрэҕим ол иһин ыалдьыбыт эбит» диир киһи Айыыһыта , көмөлөһөөччү кута, Таҥара (ким хайдах өйдүүрүнэн) эрдэттэн эппиэттээччигэ эрэйи элбэтэн, ыарыыны ыҥыран, сүрэҕин соруйан сордуур дуо?

«Дьэ, ол иһин, наар хараҕа тэстэринэн айанныыра итинник буолуохтаах этэ» диэн суолга буолбут быһылааны быһаараллар.  Холобурдары аҕаллахха баһаам.

Сэрэтэр кыһаллыыттан тахсар. Атын өттүттэн ыллахха, суруллубут курдук хабааннаах холобурдары ылан ырыттахха, наһаа кыһаллааһын, эбиитин саҥа таһааран куһаҕаны күтүрээһин  - санаа тиийэн туолуута эбит диэн толкуйдуубун. Уопсайынан биһиги хас биирдиибит олохпут оҥкула санааттан тутулуктаах эбит диэн түмүккэ кэлбитим.

«Мин мөссүөммүн көрөн куһаҕаннык саҥарбыт киһиэхэ сэрэхтээх буолуо…» диэн Харатаала  эппитин дьиһигийэ истибитим. Онтум баара Харатаала күрүөтэ-хаһаата бүтэй буолан, араҥаччылыыр күүстэрэ куһаҕаннык саҥарааччыга бэйэтин хабыр саҥатын-иҥэтин төттөрү тэйитэлллэр, үтэйэллэр эбит. Саҥарбыт тыла-өһө сэт-сэмэ буолан тиийэн бу киһи олоххо моһуогуруон сөп. Бу маны «тугу биэрэҕин да оннугу ылаҕын»  диэн этэн эрдэхтэрэ.

Тымтыктаах тыллаах дьон баарын бааллар. Оннук  киһи анаан-минээн саҥарбыта, оҥорбута кырыыс буолан тиийэрин тиийэр,  өскөтө саҥарыллааччы туруга, доруобуйата мөлтөх буоллаҕына.  Кырыыс таһыттан, туораттан дьайыы дии саныыр этим. Онтум баара чугас дьонум эрэ кырыыс ыытар кыахтаахтар эбит. Ыал туспа күрүөлээх-хаһаалаах (ауралаах). Хас эмит сыллар тухары биир ситимҥэ баайылла сылдьаллар. Бу ыалтан ким эрэ (ордук бас-көс киһи) уйулҕата хамсаатаҕына, туруга ыһылыннаҕына  атыттар күрүөлэрэ эмиэ эмсэҕэлиир, аһыллар, алдьанар.  Айдаан аймалҕана «тыаһа-ууһа» суох биллибэккэ хаалбат, умнуллан быстыбат. Кыыһырыыбыт, быыппастыыбыт, саҥарбыт саҥабыт сөҥөн сөҕүөрэн хаалар. Саҥарыллыбыт өйүгэр-санаатыгар бу чугас киһибит сытыы тыла, эппитэ-тыыммыта суруллан хаалар. Хас эмит сыллар тухары мунньуллан, тоҕоостоох кэмигэр хостонон эппиэтэ-хардата өссө күүһүрэн, сэтэрээн сэт-сэлээн буолан, бүтүн аҕа ууһа эстэр эбит. Баар суох чугас дьоммут дьайыылара кырыыс буоларын билэн баран сөрү диэн сөхпүтүм, сонньуйбутум.

Маннык түбэлтэлэргэ, атаҕастаммыт курдук санаммакка, «туһааннаах киһи бу түгэҥҥэ, бу тиэмэҕэ, тимир-тамыр саҥаран, тугу миэхэ тириэрдэ сатыыра буолла?» диэн өһүргэммэккэ, болҕойон истэр буолуохпуттан, чэпчикитик ылынабын, араас сураҕы-садьыгы таһынан истэбин.

Хас да сыл анараа өттүгэр «Мунаарар боппуруоскар бэйэҕиттэн ыйытын, эппиэт, кэтэс, кэлиэҕэ…» диир Күндүүнэҕэ кытаанах соҕустук этэн турабын: «бэриллибит боппуруоска эппиэт билэр эрээри этиэххин, наадыйан ыйыталлыр буоллаҕа дии». Онтум баара, сырыы ахсын бэлэм эппиэти истээри, атын киһиэхэ кыһалҕатын сыбааан, киһи толкуйдуу сатаабат буолар эбит.

Ыйытыыга, кырдьык, эппиэт кэлэр. Кулгааххар ким да сибис гыммат. Бастакы кэлбит санаа – ол  эппиэт. Маҥнай, өйдөөбөккө өйбүнэн быһаара сатыырым, ылымматаҕым. Билигин сатаан итини олохпор туһанабын.

Харса суох, саҥаны билбити, көрбүтү, истибити  олоххо боруобалаан истэххэ эрэ киһи бэйэтин өйдөбүлүгэр кэлэр. Кимтэн да тутулуктаммат буолар. Ханнык да «үөрэххэ» баайыллыбат. Суола тэлэллэр. Кыаҕа кэҥиир.  Дьоҕура аһыллар. Баҕата туолар. Санаабыта сатанар. Таптала тыллар. Көҥүл буолар.

Хомпорууна

Кыраттан саҕаланар:

Хабыр хаппырыыс.

Сээн сэнээһин

Быстах быыппастыы

Кырык кыыһырсыы

Уохтаах уордайыы…

Сыһыаны мөлтөтөр:

Бааһар балыыр.

Толоос туруорсуу

Моһуоктаах модьуйуу

Булгутар бопсуу

Баайар быраабыла

Хам хаайар хааччах

Иирсээннээх ирдэбил.

Биилээх  бирикээс…

Кыаллар кыһалҕа:

Атаарыллар алҕас

Булуллар буккуур

Өйдөнөр өһэргэнии

Көтүрүллэр күрэстэһии

Өһүллэр өстүһүү

Туоратыллар тургутуу

Көннөрүллэр күрүө…

Туругу тупсарар эбит:

Сай санаа

Уоскуйуу,  налыйыы

Ааттаһыы, көрдөһүү

Анаммыт алгыс, арчы.