Государственность музейа. “Классиктарбыт нэһилиэстибилэрэ – сүтэн-иҥэн хаалаары гынна”...
Вторник, 13 Декабря 2016 10:28
Соторутааҕыта, ахсынньы 8 күнүгэр, Кириэмилгэ Владимир ПУТИН Гражданскай общество уонна киһи быраабын сүбэтин мунньаҕын ыытта.
Бу мунньахха, Иван Засурскай диэн суруналыыс, учуонай биир улахан проблеманы дьүүлгэ таһаарда: национальнай нэһилиэстибэ - норуот бүттүүн баайа, онон норуот бары аһаҕас туһаныытыгар тахсыахтаах диэн кини эттэ.
Хас биирдии улахан да, кыра да нация кэскилэ – ыччат. Ыччата хайдаҕый – норуот кэскилэ оннук. Оттон ыччат өйүн-санаатын хайдах иитиэххэ сөбүй? Улуу убайдарбыт, өркөн өйдөөхтөрүбэт айбыт-туппут культурнай уонна духовнай нэһилиэстибэлэрин күүһүнэн. Ол баар буоллаҕа – иитэр-үөрэтэр, такайар күүс диэн.
Кистэл буолбатах, билигин классиктарбыт айымньыларын булан ылан ааҕар, үөрэтэр дэбигис кыаллыбат. Национальнай кинигэ кыһата “Бичик” дьоҥҥо барытыгар тиийэр гына бэчээттиир кыаҕа суох. Суруйааччыларбыт кинигэлэрэ юбилейдарыгар эрэ уонча тираһынан таҕыстаҕына махтал. Тоҕо? Тоҕо диэтэххэ, туох баар классик-суруйаачыларбыт аймньылара бары биирдиилээн дьон бас билиитигэр бааллар. Олор эрэ көҥүллэринэн, олор эрэ сыана быстахтарына киһи-аймах билиитигэр бу айымньылар тиийэр кыахтаахтар.
Соторутааҕыта республика таһыгар олорор билэр дьонум үс классик айымнытын сураһан көрдөппүттэригэр, бэрт эрэйинэн, тыл-тыҥа бараныытынан эрэ сороҕун булан ыыттым. Дьиҥинэн, Өксөкүлээх, Ойуунускай, Алампа, Неустроев, Амма Аччыгыйа, Сэмэн Соппуруон Даниловтар, Далан онтон да атын саха норуотун сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит бөлүһүөктэрбит, публицистарбыт, суруйааччыларбыт, политиктарбыт, культурнай деятеллэрбит айымньылара хас биирдии ыал библиотекатыгар барытыгар тиийэр гына маҕаһыыҥҥа тэлгэнэ сытыахтаахтаахтара этэ. Ол – суох, кыаллыбат.
Өскөтүн классик суруйааччыларбытын литературнай нэһилиэстибэлэрэ саха норуотун буолуохтааҕар, киһи-аймах бүттүүн дьылҕатыгар, өйүгэр-санаатыгар дьайар күүстээх мэҥэ айымньылар диир буоллахпытына, национальнай духовнай баайы тоҕо биирдиилээн дьон бас билиэхтээхтэрий? Авторскай быраап норуокка баар буолуохтаах этэ буоллаҕа?
Эмиэ итинник суолунан, Россияҕа билигин баһаам элбэх үтүөкэннээхэй үлэлэр сүтэр-иҥэр дьылҕаланнылар. Историятын умнубут норуот – норуот буолбат, бэҕэһээҥҥитэ суох омук – сарсыҥҥыта суох.
Путин ыыппыт мунньаҕар “россияннар культурнай өйдөбүнньүгэ суох хааллыбыт, көлүөнэ ситимэ сарбылынна, культурнай, духовнай баайы сомсор кыах бохсулунна” диэн чуолкайдык этилиннэ.
Төрдү-ууһу, төрүт өйдөбүлү, итэҕэли, тылы-өһү саҕар, иҥэрэр айымньыларбыт ыччакка тиийбэт буоллахтарна, норуот туһа диэн сырдык тыыннарын кэрэйбэккэ толук уурбут улуу дьоммут барахсаттар халтай сүрэхтэрин-быардарын, өркөн өйдөрүн кыымын сурукка-бичиккэ тиспиттэрэ буолуо дуо?!.
***
Суруйааччыларбыт архыыптара сүтэн-иҥэн хаалаары гынна диэн дьиксинэр дьон үгүс.
“Саха дьоно барыта билэрин курдук, саха уус-уран литературатын төрүттэнэригэр олук уурбут түөрт улуу убайдарбыт олорон ааспыт олохторо, дьылҕалара ыарахан этэ. Ол туһунан элбэхтэ суруллан турар, онон эмиэ эргийэн кэлэн ыаһахтаабаппын.
Кинилэр, суруйааччы дьон сиэрдэринэн, кэннилэригэр хаалларбыт, оччотооҕу кумааҕы-харандаас мээнэ көстүбэт кэмчи кэмигэр олорон ааспыттарын быһыытынан, бэрт кыра архыыптарын сыыһа, сорохторо оҕолоро-сиэттэрэ суохтарыттан да буоллаҕа, бу бүгүҥҥү күҥҥэ сир үрдүттэн симэлийэр кутталлара кэллэ”, - диэн Мария Герасимовна ЯКОВЛЕВА, Дьокуускайтан “Аартык.ру” почтатыгар ыыппыт суругар этэр.
“Арай, Өксөкүлээх Өлөксөй архыыба сиэнэ, Людмила Реасовна эрэ кыһаллыытынан көрүүгэ-харайыыга сылдьар. Оттон атыттар киэннэрэ, биирдиилээн ыллахха:
Платон Алексеевич Ойуунускай архыыба билигин кимиэхэ баара, туох-ханнык турукка сылдьара биллибэт. Сөп буола-буола хаһыакка тахсар сиэттэрин-кийииттэрин аймалҕаннарыттан ордубаппыт.
Анемподист Иванович Софронов – Алампа архыыба дьоҥҥо билэринэн Валентина Семенова диэн ааттаах-суоллаах дьахтар көрүүтүгэр-харайыытыгар киирбит. (Валентина Семенова, ХИФУ преподавателэ, Алампа туһунан кинигэ суруйан таһаарбыта – “Аартык.ру” хос быһаарыыта).
Оттон Николай Денисьевич Неустроев өлбүтүн кэннэ, нэһилиэстибэтин бииргэ төрөөбүт балта, сахаттан бастакы суруйааччы-дьахтар, ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ Анна Денисовна Неустроева илдьэ хаалбыта. Онтон Анна ыарахан ыарыыттан өлөрүгэр убайын Николай уонна бэйэтин архыыптарын, ол иһигэр Өксөкүлээх “Саха интэлигиэнсийэтигэр” анаан суруйбут суругун үһүс барыйаанын, сиэн балтыгар Акулина Михайловна Неустроеваҕа хаалларбыта биллэр.
Акулина Михайловна барахсан ол архыыбы төһө да соҕотох дьахтарга ыараханын иһин, көрөн-истэн, хара өлөн бу орто дойдуттан барыар диэри илдьэ сылдьыбыта. Юрий Иванович Васильев-Дьаргыстай көмөтүнэн, Өксөкүлээх суруга суругун үһүс барыйаана күн сырдыгын көрбүтэ. Ону сэргэ Николайдаах Анна үбүлүөйдэригэр дөрүн-дөрүн быыстапка эҥин тэриллибитэ.
Анна Неустроева кырдьарын саҕана, дьон кэпсээнинэн, бу уһун-унньуктаах сыллар устата илдьэ сылдьыбыт дьонун күндү малын-салын Дьаргыстайга биэрбитэ диэн буолар. Баҕар кини, улахан үөрэҕэ суох, боростуой саха дьахтарын санаатыгар, үөрэхтээх-таймалаах киһи Юрий Иванович көрөн-истэн илдьэ сылдьыа диэхтээбитэ буолуо. Онто баара Юрий Иванович Акулина Михайловна кэнниттэн уһаабатаҕа. Биллэринэн, Николай уонна Анна Неустроевтар архыыптара билигин Васильев Ю.И. дьиэ кэргэнигэр баар.
Маннык балаһыанньа дьиҥэр сыыһа диэн санааҕа киһи кэлэр. Өскөтүн бу түөрт улуу убайдарбыт саха норуотун уус-уран литературатын төрүттээбит дьон диир буоллахпытына, кинилэр кэннилэриттэн хаалбыт нэһилиэстибэ барыта Тыл уонна литература институтугар түмүллүөхтээх этэ. Бу – саха норуотун барыбыт баайа, чааһынай дьон киэнэ буолбатах. Куһаҕанын талан эттэххэ, чааһынай киһи көрүүтэ баһа-атаҕа биллэр, чааһынай киһи бүгүн баар, сарсын суох.
Киһи олоҕо араас буолар, бүгүн үчүгэй, өлүөр сылдьыаҥ, оттон сарсыҥҥы күнү тымтыктанан көрбүт суох. Оннук түгэҥҥэ, бу күндү баай-дуол туох-туох илиигэ киирэн күл-күдэх буолара биллибэт. Оттон ким эрэ архыыптары хасыһан, билиэн-көрүөн баҕалаах Тыл уонна литература институтун архыыбыгар тиийэн үлэлээтэҕинэ, туох куһаҕаннаах буолуох этэй?
Биһиги истэн-көрөн билэбит, нуучча улуу суруйааччыларын, артыыстарын маллара-саллара, архыыптара, олох очуругар оҕустарбыт аймахтара, сорохторо кыһалҕаттан, сорохторо байаары, сорохторо, туох кистэлэ баар буолуой, бытыылкаҕа да атастаспыттара, атыылаабыттара, аҕыйаҕа суох.
Өссө биир түгэн. Аатырбыт-сураҕырбыт Оруос баай улахан уола Киргиэлэй мурун бүөтэ, соҕотох кыыһа, суруйааччылар Николай уонна Анна Неустроевтар эбээлэрэ буолбут Кэтэриинэ Оруоһуна Байаҕантай улууһун 22-с кулубатынан үлэлээбит Трофим Васильевич Неустроев уола Бүөтургэ кэргэн тахсарыгар кэтэн кэлбит илин-кэлин кэбиһэрин Анна Денисовна кэриэс оҥостон илдьэ сылдьыбытын архыыбын кытта Акулина Михайловнаҕа тиксэрбит. Ону, эмиэ аймах дьонун кэпсээнинэн, Дьаргыстай көрөн кыыһын сыбаайбатыгар уларсан ылан баран, кэнники Акулина Михайловна миэхэ бэлэхтээтэ диэн төннөрбөтөх. Юрий Иванович тыыннааҕар, Акулина Михайловна өлбүтэ үһүс сылын бэлиэтиир өйдөбүнньүк киэһэҕэ аймахтара ол илин-кэлин кэбиһэри төннөр, биһиги дьон-сэргэ көрүүтүгэр, Художественнай музейга туруоруохпут этэ, диэн көрдөспүттэрин саҥата суох истэн эрэ кэбиспит. Бэл, Акулина Михайловна миэхэ бэйэтэ бэлэхтээбитэ эҥин диэн ыспыраапкаласпатах да этэ.
Онтон кэлин, Юрий Иванович суох буолбутун кэннэ, аймахтара Николай Денисович архивын Тыл уонна литература музейыгар биэрээри уонна ол айдааннаах илин-кэлин кэбиһэри Художественнай музейга тиксэрээри уолуттан Иван Юрьевичтан эмиэ көрдөһө сылдьыбыттарын, ийэм аккаастыыр, диэн батан кэбиспитэ. Онон суруйааччы тиһэх мала-сала Баһылайаптар чааһынай бас билиилэригэр киирбит курдук буолан тахсар.
Түмүктээн эттэххэ, дьыл-хонук ыраата илигинэ, ол архыыптар, маллар-саллар сүтэ-уоста иликтэринэ Ил Дархаммыт анал ыйаах ылынан, саха уус уран айымньытын олугун түстээбит улуу убайдарбыт кэриэстэрин биир сиргэ чөмчөччү мунньан, кэлэр ыччакка хааларын курдук дьаһанара буоллар, дьэ, бу буолуо этэ кэскиллээх дьыала”, - диэбит Мария Герасимовна.
***
2022 сылга Саха Республиката государственноһын 100 сылын бэлиэтиэхтээх. Бу саха норуотугар сүҥкэннээхэй суолталаах кэрэ-бэлиэ күҥҥэ-дьылга аҥаардас ырыанан-тойугунан эрэ муҥурдаммакка, киһи киэн туттарын курдук - хараҕынан көрөр, илиинэн даҕайар туох эрэ мэҥэ тутуу барара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Билэрбит курдук, кэскилигэр кыһаллар, өбүгэлэрин ытыктыыр, ыччаттарын өйүн-санаатын быһаарар дойдуларга Гоударственность музейдара бааллар. Манна норуот тэриллиитигэр уонна сомоҕолоһуутугар кылааттарын киллэрбит чулуу, улуу дьоннор үлэлэриттэн, малларыттан саҕалаан кинилэр тустарынан суруйуулар хараллаллар. Саха Республикатын киин куоратыгар - Дьокуускайга Государственность Музейа тоҕо баар буолуо суохтааҕый? Дьэ бу манна улуу суруйааччыларбыт, атыыһыттарбыт, спортсменнарбыт, тренердэрбит, культура уонна искусство үлэһиттэрэ, политиктарбыт, общественниктарбыт, Үлэ геройдара – Саха сирин аатырдыбыт, саха норуотун түмсүүтүгэр үлэлээбит дьоммут туһунан кэпсиир биир баараҕай, кэрэ көстүүлээх музей баара туох куһаҕаннаах буолуой? Саха барыта түмсэр - Дьокуускайга, омук барыта Дьокуускайынан ааһар. Киһи эрэ барыта ыраах Чурапчынан, Хаҥалаһынан, Уус Алданынан, Тааттанан, Ньурбанан, Сунтаарынан онтон да атын улуустарынан музей көрө айаннаабат.
Аны улуустарбыт улуу дьоммутун үрүө-тараа “приватизациялаан” эрэр курдуктар. Бэл уҥуохтуун бэйэлэригэр көһөрөллөр. Үөһээ бүлүүлэр – Бараховы, Намнар - Аммосовы, Таатталар - Алампаттан саҕалаан Суоруҥҥа тиийэ, ньурбалар – Степановтарын, уус алданнар - Күлүмнүүрү, хаҥаластар – Дыгыннары... эмиэ улууһунан-алааһынан арахсыы, күөнтэһии буолан хаалла. Баҕар, бу доммутун биир САХА государственноһыгар, саха норуотун бүттүүнүн туһугар үлэлээн-олорон ааспыттара диэн биир түмэлгэ түмтэхпитинэ биир өйгө-санааҕа кэлиэхпит буолаарай? Дьэ, ол иннигэр Тыгын Дархан памятнигын олортуннар эбээт.
Онон биир сиргэ, Дьокуускай дьогдьойор киинигэр, 2022 сылга Государственность музейа тэриллэрэ буоллар, норуот сомоҕолоһуутугар бэртээхэй тэрээһин буолуох этэ.
Санааҕытын редакция аадырыһыгар ыытаргытын күүтэбит.
***
Aartyk.Ru
Комментарии
Ил Дархан барытын хомуйун, этиилэрдэ киллэрин дьиэн эппитэ 1.5 сыл буолла.
Источник: aartyk.ru