т "Кыым" нүөмэригэр тахсыбыт кэпсэтиини бэчээттиибит:

"Ааспыт сэрэдэҕэ Ил Түмэҥҥэ судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуоннаска уонна бэйэни салайыыга кэмитиэттэр мунньахтарыгар дьокутааттар оройуон административнай киинэ ыстаатыстаах куораттарга баһылык быыбарын тохтотон, аны куонкуруһунан таларга диэн этиилээх сокуон барылын көрүүгэ киллэрбиттэрэ.

Барыл улахан утарсыыны көрсөн, ааспатаҕа. Тоҕо, туохтан бу маннык сокуон барыла үөскээбитин барыл биир ааптара, судаарыстыбаннас кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев быһаарар.

Минтимер Шаймиев “кистэлэҥэ”

– Алексей Ильич, аймалҕан тахса сырытта. Бу тоҕо, туох санааттан үөскээбит сокуон барылай диэн төбөнү сыстыбыт, арааһы толкуйдаатыбыт...

–Биһиги наар “сомоҕолоһуоҕуҥ” диибит. Ол эрээри бу – олус уустук. Быыбары да ылыахха. Быыбар норуоту хайытта диэтэххэ, мэлдьэх буолбатах. Дьон быыбартан сылайда. Билигин дьиҥнээх профессионал, кэмпитиэнсийэлээх исписэлиис, дьоҕурдаах салайааччы, сөптөөх үөрэхтээх-уопуттаах дьону буолбакка, аймахтаһыы, билсии-көрсүү, чугас атастыы-доҕордуу сыһыанынан сирдэтэн салалтаҕа аныыр да, талар да буоллубут. Оттон ол төһө көдьүүстээҕин көрө сылдьабыт. Биллэн турар, барыта оннук буолбатах. Норуот талбыт, үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар баһылыктар бааллар.

Икки сыллааҕыта ил түмэннэр Татарстаҥҥа сылдьыбыппыт. Онно татаардар биир сомоҕолорун сөхпүтүм. Татарстан бастакы бэрэсидьиэнэ, билигин судаарыстыбаннай сүбэһит Минтимер Шаймиев өҥөтө, оҕонньор барытын оҥорон барда диэн быһаарбыттара. Приёмҥа киирэ сылдьыбыппар “биһиги аймахтыы норуоппут, эһиги түүргүт, биһиги түүрбүт. Биһиги илиҥҥи норуоттарбыт. Быыбар арҕааҥҥы мадьыала биһиэхэ сөп түбэспэт диэн өйдүөххэ наада. Быыбар хайдыһыыта, онтон тахсар дьон-сэргэ өстөһүүтэ оһон быстыбат, ааһан биэрбэккэ аалан, айарга-тутарга, биир сомоҕо буоларга мэһэйдиир” диэн быһаарбыта. “Быыбар кэнниттэн талыллыбыт баһылыгы нэһилиэнньэ аҥаара абааһы көрөр, киниэхэ куһаҕаны баҕарар – биэс сылынан уурайарын эрэ күүтэр. Ити барыта олохтоох былаас аптарытыатын намтатар. Мин итини өйдөөбүтүм ыраатта”, – диэбитэ.

Быһата, кинилэр онно былаас уорганын таларга атын систиэмэни киллэрэн туттубуттара ырааппыт этэ. Муниципальнай тэриллии баһылыга бэрэстэбиитэллэр уорганнарыттан талыллара. Биһиэхэ оччолорго ол саҥа этэ. Урут-уруккуттан муниципальнай тэриллии баһылыгын быһаччы быыбарынан талар үгэс олохсуйдаҕа. Ол эрэн мындыр бэлиитик сөпкө этэрин саарбахтаабатаҕым. Мин “арай биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ итини киллэрдэххэ хайдах буолуо этэй?”  дии санаабытым.

 Дьокутааттарга эбии боломуочуйа

– Биһиэхэ бу сокуон туох уларытыыны биэриэй?

– Былааһы талыыны сыыйа бэрэстэбиитэллээх уорганнарга биэрээри гынабыт. Тоҕо? Билигин миэстэтигэр, поселениеларга дьокутаат буолар дьон да суох буолан эрэр. Ким да буолуон, эбии уопсастыбаннай ноҕуруускаланыан баҕарбат. Ким эппиэтинэһи ылыныай? Аны, хоруупсуйаны бохсор сокуон ирдэбилинэн, бэйэлэрин уонна кэргэттэрин-оҕолорун дохуоттарын туһунан декларация толоруохтаахтар. Онон сотору кэминэн дьокутаат буолуон баҕалаах да мэлийиэн сөп балаһыанньата буолла.

Дьэ, итинэн сибээстээн, дьокутааттар аптарытыаттарын үрдэтэргэ туох эрэ уларыйыы баар буолуохтаах. Ол аата, бу дьокутааттар, норуот талар дьоно, туох эрэ боломуочуйалаах буолуохтаахтар. Холобур, баһылыктары талыы курдук. Ол тута интэриэһи күүркэтиэ, дьокутаат диэн өйдөбүлгэ сыһыаны уларытыа этэ.

– Сокуон уратыта?

– РФ 131 №-дээх сокуонунан, РФ субъега баһылыгы талыы үс пуорматын киллэрэр кыахтаах: 1) норуот быһаччы быыбарынан; 2) бу норуот талбыт дьокутааттара (бэрэстэбиитэллэр уорганнара) бэйэлэрин истэриттэн баһылыгы талыахтарын сөп диэн;) эбэтэр куонкурус быһыытынан диэн. Онуоха куонкурус хамыыһыйатын тэрийэр бэрээдэги дьокутааттар бэйэлэрэ олохтууллар, хамыыһыйаны тэрийэллэр.

– Оттон ол бэрээдэги тэрийиигэ туох эмэ хааччах баар дуу?

– Федеральнай сокуоҥҥа “Порядок формирования конкурсной комиссии устанавливается самим представительным органом МСУ” диэн сурулла сылдьар. Ол эрээри тыа поселениетыгар уонна куорат поселениетыгар бу куонкурус хамыыһыйатын 50 %-нын бэйэлэрин истэриттэн талаллар. 50 %-нын улуус салалтата аныыр. Хамыыһыйа иккиттэн аҕыйаҕа суох хандьыдааты таллара бэрэстэбиитэллэр уорганнарыгар киллэрэр.

– Тоҕо куораттар эрэ киирдилэр?

– Биһиги киллэрбит сокуоммут барыла “тыа поселениетын”, куорат уокуругун уонна МР быыбарын систиэмэтин таарыйбат. Сокуон барыла “оройуон киинэ” ыстаатыстаах куорат поселениеларын эрэ таарыйар. Туох баар 34 муниципальнай тэриллиини киллэрээри гыммыппытын биһиэхэ Конституция суутун уурааҕа мэһэйдиир. Ол уураах оройуон, куорат уокуругун таһымыгар субъект ити үс ааттаммыт пуорматтан биири талыан сөп диир. Онтон “тыа сирин поселениетыгар” быһаччы быыбарынан дуу, эбэтэр атын быһыынан дуу талалларын бэйэлэрэ билэллэр. Кинилэргэ ити бэриллэр барыйааннарга быһаччы быыбар суох буоларын Конституция суутун уурааҕа бобор.

Онтон куорат поселениеларыгар биир уратылаах – кинилэр “судаарыстыбаннай” уонна “публичнай” функцияны илдьэ сылдьар буоллахтарына, кинилэргэ биир эрэ нуорманы (императив быһыытынан?) киллэриэххэ сөп. Биһиги билигин 34 административнай кииннээх (оройуон кииннэрэ) буоллахпытына, онтон 21 – “куорат поселениета”, 13 – “тыа сирин поселениета”. Инньэ гынан, 21 куорат поселениетыгар, бырааппытын туһанан, ити сокуонунан киллэрээри гынабыт. Оттон 13 тыа поселениетыгар талыы быһыытынан, сыыйа үчүгэйин итэҕэтэн, киллэртэриэххэ сүп этэ.

– Сүрүн утарааччылар Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр бырааппытын суох гынан эрэллэр диэтилэр.

– Биһигини “дэмэкирээтийэни суох гынаары гыммыттар” дииллэр. Суох, оннук буолбатах. 90-с сылларга ылыллыбыт, дьаныһан туран ситиспит РФ гражданинын Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр быраабын тугунан да солбуйар санаабыт суох. Биһиэхэ РФ, С£ Төрүт сокуонугар “былаас – норуокка” диэн этиллэр. Норуот былааһын икки мэхэньиисиминэн олохтуур кыахтаах: быыбарынан уонна референдумунан. Быыбарынан диэн болдьохтоох кэмҥэ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаас уорганнарын талар. Онтон референдумҥа туһааннаах боппуруостарга тус санаатын биллэрэр.

Онон “баһылыктары талбат систиэмэни киллэрдэхпитинэ, норуот Төрүт сокуонунан бэриллибит быраабын хааччахтаа´ын буолуо” дииллэр. Оннук буолбатах.

Өссө төгүл тоһоҕолоон этэбин: бэрэстэбиитэллэр уорганнара – бу муниципалитет сүрүн уоргана. Бүддьүөтү ылынар, устаабы бигэргэтэр, онно уларытыы киллэрэр уо.д.а. Оттон бу дьокутааттары булгуччу норуот талыахтаах. Дьэ, ол иһин кинилэр – норуот бэрэстэбиитэллэрэ. Норуот талбыт дьокутааттара ситэриилээх уонна дьаһайар-үллэрэр уорган баһылыгын талаллар.

– Атын субъектарга балаһыанньа хайдаҕый?

– Арассыыйаҕа 85 субъектан тоҕуһугар: Чукоткаҕа, Саха сиригэр, Иркутскай уобаласка, Бурятияҕа, Хакасияҕа, Томскай, Курскай, Астрахань уонна Псков уобаластарыгар баһылыктар быһаччы быыбарга талыллаллар. Онтон атын субъектарга быыбартан аккаастаммыттара.

Куорат уокуругун ылар эбит буоллахха – биһиэхэ Дьокуускай куорат соҕотох. Арассыыйа Федерациятын 85 субъега – 85 “куорат уокуруга” ыстаатыстаах киин куораттаахтар. Онтон үһүгэр эрэ – Дьокуускайга, Анаадырга, Хакасияҕа – мээр быһаччы быыбарга талыллар.

– Итинник быһаччы быыбартан тэйии хаһааҥҥыттан саҕаламмытай?

– 131-с Федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киириэҕиттэн субъектарга быраап бэриллибитэ. Ол да инниттэн сорох субъектар бэйэлэрэ көҕүлээн, эрдэттэн киллэрбиттэрэ. Биһиги бэйэбит бэйэбитигэр булкулла олоробут.

– Эн бу туохха нааданый диэн ыйытыыга өссө “баһылыктар салаллымтыа” буолалларын туһугар диэбитиҥ (управляемость)...

– Куорат поселениелара үп-харчы да өттүнэн, административнай кыах да өттүнэн күүстээхтэр. Онон муниципальнай оройуон баһылыктарын кытта аахсаллар, сороҕор кинилэрдиин утарыта турсууга киирэллэр. Оннук быһыыны-майгыны төһө эмэ көрөн кэллибит.

“Управлямость” диэни атыннык эмиэ йдүөххэ сөп. Сорох баһылык талыллан баран, болдьоҕо бүтүөр диэри олорор. Ким даҕаны тыыппат. Арай борокуратуура, силиэстийэлиир уорганнар уо.д.а. итинник биэдэмистибэлэр бэрэбиэркэлиэхтэрин, туох эмэ дакаастаннаҕына, эппиэккэ тардыахтарын сөп. Оттон куонкуруһунан ананыы баар буоллаҕына, бу баһылык үлэтин хонтуруоллуур, кинини эппиэттэтэр, отчуоттатар, устар мэхэньиисим дьиҥнээхтик үлэлиэ этэ.

 Ол иһин биһиги итини куорат поселениеларын таһымыгар киллэрэн, холобур, Нерюнгри куорат Нерюнгри оройуонун, Мииринэй куорат Мииринэй оройуонун, Ленскэй куорат Ленскэй оройуонун кытта сы´ыаннарыгар көрөн боруобалаары гыммыппыт.

– Бачча ыксал тоҕо наада этэй?

– Чахчы, ыксааһын баара, ону аһаҕастык билинэбит. Быйыл балаҕан ыйыгар 18 оройуон киинигэр быыбар буолаары турар. Онуоха бу пленарнай мунньахха бастакы барылын ылыммыт буоллар, муус устардааҕы пленарнай мунньахха ситэрэн, балаҕан ыйыгар быыбар саҥалыы барыан сөп этэ. Ол кыаллыбата. Дьиҥинэн, бастакы барыла ылылынна да, сокуон ылылынна диэн буолбат. Бастакы ааҕыыга ылыллыбыт уонна көтүрүллүбүт сокуон биһиэхэ баар бөҕө буоллаҕа.

Билигин бэрэстэбиитэллээх уорганнар I сийиэстэрэ буолаары турар. Дьэ, онно бэрэстэбиитэллээх уорганнар дэлэгээттэрэ кэлиэхтэрэ. Онно ити боппуруоһу сокуон барылын быһыытынан дьүүлгэ таһааран, дьон санаатын истээри гыммыппыт. Билигин сокуон барылын көрүүнү тохтоттубут эрээри, ончу аккаастанныбыт диэн буолбатах.

Сийиэскэ бу боппуруоһу ыксаабакка дьүүллэһэн, кэлин даҕаны ырытан-үөрэтэн баран, дьон-сэргэ ону сөпкө өйдөөтөҕүнэ, бу наадалаах эбит диэн санааҕа кэллэҕинэ, сокуон барылын көрүөххэ сөп.

– Оттон боппуруос тоҕо аһара “политизацияланна” дии саныыгын?

–“Бэйэлэрэ толкуйдаабатахтар, ким эрэ өй укпут, сакаастаабыт” диэччилэргэ, бу Ил Түмэн эркинигэр, манна бэйэбит төбөбүтүгэр үөскээбит-төрөөбүт идиэйэ, онно олоҕуран оҥоһуллубут сокуон барыла диибин. Дьон бөҕөнү кытта сүбэлэһэн, кэпсэтии, дьүүллэһии бөҕөтүн ыытан... Урукку кэмнээҕи улахан салайааччылар “саамай сөп” дииллэр. Арай, бириэмэтин сыыһа талбыккыт дииллэр (күлэр). Ол баар – “политизация” төрүөтэ.

Дьокутаат, мин санаабар, уопсастыба олоҕун тупсарарга, сайдыыга туһуламмыт идиэйэлээх буолуохтаах. Ол идиэйэтин аһаҕастык этиэхтээх, дьон-сэргэ дьүүлүгэр таһаарыахтаах. Уопсастыба ону ырытан баран, туох эрэ түмүккэ кэлиэхтээх, санаатын этиэхтээх. Оннук эрэ буоллаҕына, олохпутугар үтүө уларыйыылар киириэхтэрэ.

Дьиҥинэн, бу саҥа идиэйэ буолбатах, биһиги “бэлисипиэти айа сатаабаппыт”. Көннөрү – ыраах олорорбутунан эбэтэр баччаҕа диэри болҕомтоҕо ылбакка сылдьыбыппытынан, олорон хаалбыппыт. Информацияны тустаах уорганнар тиэрдибэтэхтэр, суруналыыстарбыт ырыппатахтар. Биһиги, дьокутааттар, болҕойботохпут. Дьон маннык боппуруос баарын букатын да билбэт. Ол да иһин “Оо, дьэ, бу ырҕаспыт дьокутааттар биһиги бырааппытын былдьаары саантыыллар эбит!” диэн толкуйдууллар.

Билигин бу уопсастыбаҕа тахсар хайдыһыыттан, этиһииттэн, үҥсүһүүттэн дьон илиһиннэ, сылайда. Маннык салгыы бардаҕына, бу курдук хайдыһыы бүппэтэҕинэ, бэйэтэ да 500 тыһыынча эрэ ахсааннаах норуот ханна-туохха тиксэбит? Норуот аатыттан ааһабыт дии. Биэс аҥыы хайытар уустук буолбатах. Биһиги биир сомоҕо буолуохтаахпыт. Оттон биир сомоҕо буоларбытыгар ити мэхэньиисим баар.

Хаһан баҕарар уларыйыы киллэрэргэ утарсыыны көрсөҕүн. Олох сиэрэ оннук. Мөккүөр баар буолуохтаах даҕаны. Ол эрээри кэлин бу үчүгэй суол буоларын дьон өйдүө диэн эрэнэбин. Мин санаабар, маны олох бэйэтэ ирдиир. Онон “Кыым” хаһыакка дьон-сэргэ санаатын этэрэ буоллар диэн көрдөһөбүн

– Махтал!

****
Нина ГЕРАСИМОВА,
"Кыым".