Сарсыарда 09.00 чаастан куораттан хоҥнон Тулагынан-Киллэминэн, Намынан, Бартыһаанынан - Сангаардаатыбыт. Суруналыыс дьон мустубута аанньа буолуо дуо, сэһэн-сэппэн дэлэгэй. Ким ханна, хаһан, хайдах айаннаабыта, үлэлээбитэ, суруйбута-суруйа илигэ, устубута-уста илигэ, көрсүбүтэ, көрсүөхтээҕэ… хара баһаам.

…Оллур-боллур асфальт, күөрэ-лаҥкыр суол, бырыы-бадараан уулусса – Саха сиригэр саас «лабырҕаччы» кэлбит. Үөс сиртэн тэйэн истэхпит аайы чалбахпыт «тоҥон», хаарбыт ырааһыран, суолбут охсуута элбээн истэ.

Айаммыт аҥаарын кэриэтэ Өлүөнэ устун сурулаттыбыт. Сорох сиргэ кыдьымах мууһа өрө хадьыгырыйан өрөһөлөнөн турар, күн уотугар кылааннаммыт муус быһах биитинии сырдырҕаан ааһар.  01.00 чаас саҕана «Сангаар оо-ол көһүннэ!» диэн сирдьит уолбут инники саҕахха көстөр хайа уорҕатын ыйда. Хайабыт улааттаҕын аайы хаарбыт харааран, киртийэн истэ.

Бөһүөлэккэ чугаһаатыбыт.  Хап-хара чох быыла буолбут кирдээх мууска балыксыттар олороллор. Ойбоннорун булкуйаллар, бултуйбуттара көстүбэт.

"Субмарина" диэн остолобуой чалбах ортотугар турар.

Умайбыт икки этээстээх дьиэлэр быыстарыгар "Феникс" маҕаһыын турар.

 Массыынабыт ханан эрэ хатаастан үрдүк мырааны дабайан бөһүөлэккэ таҕыста. Эрийэ-буруйа айаннаан Ленин уулуссатыгар киирдибит. Бииртэн биир  суумматах шахтер курдук хара бараан самналлыбыт дьиэлэр кэчигирэһэн истилэр. Ол быыһыгар помуойалара, бөхтөрө-сыыстара – дьэбэрэни тиэрэ тардан кэбиспит курдук аҕыра сыталлара көстөр. Бу айылаах бырыы-бадараан үөһүгэр, дьахтар барахсан айылҕата өтөн, оҥостон-туттан, хобулук үрдүгэр кураанах сири булан хаамара таайыллыбат таабырын.

Ленин уулусса ханна баҕарар киин уулусса буолуохтаах. Сангаар киинэ маннык дьуоҕарбыт буоллаҕына, кытыыта хайдаҕын киһи саныан да куттанар. Хаардара, муустара, куһаҕан уулара ирбитэ барыта киин уулуссаларыгар кутуллан дьалкыйа турар. Ханан да тохтор сирэ суох. Уулусса кытыытыгар турар дьиэлэргэ биир да бүттэлээх олбуор, штакетник көстүбэт. Дьиэлэр бары хара күрдьүккэ көмүллэн  тураллар. Умайбыт дьиэ наһаа элбэх. Икки этээстээх, биир этээстээх буоллун сарайдара сууллан, хара хоруо буолан тураллар – сэрии буолан ааспыт дуу?  Кэлин бөһүөлэк баһылыгыттан «сиргит ирэр дуу,   туох дуу, дьиэлэргит тоҕо бары тимирэн туралларый» диэн ыйыппыкка «хаар халыҥ, күрдьүк улахан» диэн «быһаарбыта».

***

Сангаар историята

Өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан промышленнай сыалга таас чох хостооһуна Сангаарга (1928 с.) саҕаламмыт, онтон  Алын Хаҥаласка (1933 с.), Халымаҕа (Зырянка, 1933 с.), Чульмаҥҥа (1934с.), Дьабарыкы Хайаҕа (1941 с.) хостоммут.

Саха сиригэр таас чох баарын туһунан үһүйээн былыр былыргыттан баар. Уустар анаан-минээн чохтоох сири тобулу хаһан, көбүн хостоон тимир уһаарыытыгар тутталларын туһунан номохторго кэпсэнэр.

Сурук-докумуон тылыгар Саха сирин  таас чоҕун туһунан аан бастаан 1725 сыллаахха ахтылларын Малявкин историк суруйар: «Беринг хараабылын дьаакырын охсоругар Аллараа Хаҥалас тааһын уматан туттара». Айанньыт Миддендорф Дьокуускай оруйуонугар таас чох баарын эмиэ бэлиэтии көрбүт диэн.

Сангаарга таас чох хостуур биригээдэ 1928 сыллаахха тиийэр. Туох да дьиэтэ-уота суох, -50 тымныыга тиийэр кыһыннаах сиргэ  оробуочайдары балаакканан олордон үлэлэтэллэр. Биллэн турар, урут да, аны да туох да усулуобуйата суох сиргэ күн өйүнэн тиийэр киһи ахсааннаах. Бастакы биригээдэ  буруйу оҥорон баран сокуонтан күрүү сылдьыбыт дьонтон, ускул-тэскил сылдьааччылартан, хаартыһыттартан, арыгыһыттартан таҥыллар. Ыарахан усулуобуйа, ас-үөл кырыымчыга онто да саарбах майгылаах дьону эбии кыыллыыр. Сотору-сотору иирсээн-айдаан, сабатаас тахсар. Ону ол диэбэккэ үөһэттэн былаан бөҕөтүн түһэрэллэр, толорботугут диэн хаһыаттарынан кирдиэхтэтэллэр.

Эһиилигэр Дьокуускайтан Сангаарга М.Дунаевскай диэн саҥа управляющайы боломуочуйалаан ыыталлар. Дунаевскай дьон хайдах усулуобуйаҕа олорорун, үлэлии сатыырын көрөн сүрдээҕин сөхпүт. Дунаевскай  Дьокуускайдааҕы хайа-техническэй хонтуоратыгар суруйбут суруга баар: «Динэмиит суох, үлэлиир тэрил суох, оробуочайдар хайдах-тугу үлэлииллэрин билбэттэр да, сатаабаттар да, ыалдьыбыт дьон  олус элбэх. Маннык балаһыанньаҕа былаан туолар кыаҕа суох».

Дунаевскай дьокуускайдар дьаһалларын кэтэһэ барбакка бэйэтэ бэрээдэк олохтоон барар. Үлэни икки симиэнэҕэ араарар, туох баар тэрили кытаанах учуокка ылар, сүүйүүлээх оонньууну хаайыынан куттаан букатын бобор, санитарнай туругу олохтуур – ол түмүгэр үлэ сүнньүлэнэн, таас чох хостооһуна эмискэ эбиллэ түһэр.  Сыыйа үлэһит дьон ахсаана элбиир, инньэ гынан Сангаар нэһилиэнньэтэ 200-кэ тиийэр. 1929 сыл күһүнүгэр Сангаар шахтатыттан 4,1 туонна таас чох хостонор.

Сангаарга 1932 сыллаахха диэри чоҕу лаппаахынан уонна кииркэнэн үлтү сынньан хостоон илии таачыкатынан таһан үлэлииллэр. Тоҥ буору чэҥкир быччыҥ күүһүнэн тобулу сынньар дьэ, айакалаах үлэ ол баар буолуохтаах. 1932 сыллаахтан биирдэ отбойнай молоток, вагонетка,  транспортернай лента аҕалан туруораллар. Онуоха тута үлэ түмүгэ лөглөс гына түһэр, эбии шахталар аһыллан бараллар. 40-с сыллар саҕаланыыларыгар Сангаар 69,3 туонна чоҕу биэрэр. 1945 сылга 135,4 туонна чоҕу хостуур.

1966 сыл кулун тутарыгар  «Якутуголь» трест тэриллэр. Онно «Сангаар» шахтата,  «Дьабарыкы Хайа» руднига, «Хаҥаластааҕы» уонна  «Зырянкатааҕы» разрезтар,  «Чульман» шахтата киирэллэр, кэлин итиннэ холбуу «Соҕо» шахтата самыы тутуллар.

Оччолорго  «Сангаарга» 1043, «Дьабарыкы Хайаҕа» — 565, «Чульмаҥҥа» — 325, «Зырянскайга» — 224, «Хаҥаласка» — 250 киһи үлэлиир.

Сангаар күннээн-күөнэхтээн олорор кэмигэр нэһилиэнньэтэ 13,500 тыһыынчаҕа тиийэ сылдьыбыт. Билигин бөһүөлэккэ 4 тыһыынчаттан тахса киһи олорор. Ону даҕаны аҥаара тыаттан киирбит дьон суотугар эбиллибит.

Сангаар бөһүөлэгэ кэхтиитигэр Нерюнгри таас чоҕо «буруйдаах» буолан тахсар. 1973 сыллаахха ССРС судаарыстыбаннай хамыыһыйата Нерюнгритааҕы чох саппааһын бигэргэтэр. Аҥаардас «Мощнай» чох араҥата 450 мөл. туонна үрдүк хаачыстыбалаах чохтоох диэн оччолорго биллэр.

Сыыйа-баайа кыра, мөлтөх хаачыстыбалаах чохтоох  шахталар сабыллан бараллар. Бастаан 1972 сыллаахха Чульманнааҕы, онтон ол эһиилигэр Соҕо шахталара сабыллаллар. 1997 сылга диэри тулуктаһан кэлбит Сангаар шахтата сабыллар, Зырянкатааҕы разрез «Якутуголь» актыыбыттан таһаарыллар.

Онтон 2007 сыл күһүнүгэр  «Якутуголь» ААО ХК уонна «Эльгауголь» ААО акцияларын  «Мечел» ААО - 37 млрд 430,5 мөл. солкуобайга атыылаһан ылар.

***

- Быйылгыттан ыла ОДьКХ ГУТ салайааччыта Александр Ноговицын көмөтүнэн, Ил Түмэн дьокутаата Оксана Винокурова туруорсуутунан Сангаарга таас чох хостоноро сөргүтүлүннэ – судаарыстыбаннай сакаас ыллыбыт. Хамсааһын таҕыста, үлэ тахсан дьон санаата көтөҕүлүннэ, - диэн Сангаар бөһүөлэгин баһылыга Илья Черепанов кэпсиир.

Илья Иванович бу күһүн баһылыгынан талыллыбыт «сибиэһэй» салайааччы.  Хара бэйэтин күүһүнэн талыллыбыт баартыйата суох киһи. Быыбарга утарылаһааччыта «Биир ньыгыл Арассыыйа» чилиэнэ Алена Александрова эбит. «Адмресурс» бу сырыыга улаханнык хотторбут. Маннык кэрэгэй олохтоох сангаардар былаас туруорбут киһитин утараллара биллэр. Шахтанан эрэ олорбут дьон шахта сабыллаатын кытары, хостуур чохторо кимиэхэ да наада буолбатын кэннэ – олохторо таҥнары сурулаан барбытыгар былааһы буруйдууллара чуолкай. «Штыров иккитэ кэлэ сылдьыбыта. «Сталинград урусхалламмытын санатаҕыт» диэн баран тугу да тупсарбатаҕа. Манна чугаһынан Лямпушкаҕа резиденцията баар. Онно сынньанар сураҕын истээччибит», - диэн олохтоохтор кэпсииллэр. Хотун-тойон син кэлэн барар эбит даҕаны, «хамсааһын сибикитэ саҥа биллиэхчэ» буолбут.

Сангаарга үс оскуола баар эбит: национальнай оскуола, гимназия уонна 1-кы оскуола. Гимназия уонна 1-кы оскуола үөрэнээччилэрэ бары биир таас оскуолаҕа симиллэн үөрэнэллэр. Гимназия икки этээстээх дьиэтэ оҕо үөрэнэригэр дьүөрэтэ суох буолан сабыллыбыт. Национальнай оскуола оҕолоро (кэм даҕаны) онон-манан тарҕаһан үөрэнэ сылдьаллар. «Правительство бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Феодосия Габышева кэлиэхтээх, оскуолабыт боппуруоһун туруорсуохпут этэ, эмиэ», - диэн сангаардар кэтэһэллэр.

***

Кэбээйи. Собо. Эверстов

Сангаар утары өрүс нөҥүө турар нэһилиэктэр гаастаахтар. «Улуус киинин Кэбээйигэ көһөрөллөр, Горнайынан үчүгэй суол тута сылдьаллар», - диэн баһылык Илья Черепанов ымсыырбыттыы уонна санаа түһүүлээх кэпсиир.

Умайбыт дьиэ элбэҕин ыйыппыппытыгар баһылык:

- Дьону барыларын көһөрөр кыахпыт суох. Аҕыйах квартираҕа дьон син биир хаалар, кураанах квартираларга   арыгыһыттар эҥин мусталлар уонна уоттаан кэбиһэллэр, - диир.

Сангаарга бүтэһик уонча сылга биир эрэ олорор дьиэ тутуллубут.

Илья Черепанов тылын тамаҕыттан иһиттэххэ Кэбээйи улууһун баһылыгын Семен Тереховы кытары, сымнатан эттэххэ, уустук сыһыаннаахтар быһыылаах. Константин Ильковскай Кэбээйи улууһуттан Ил Түмэҥҥэ талыллыбыта. Онтон билигин бүрээттэртэн Госдумаҕа талыллан дьокутааттыы сылдьар. Онон кэбээйилэр бэрэстэбиитэльнэй уоргаҥҥа биир мандаттаах дьокутааттара суох хаалан олороллор.

Аатырбыт Михаил Эверстов Госдума дьокутаатынан биир болдьох талыллан (ананан) үлэлээбитэ. Михаил Ильич улууска бэйэтин аатынан уонна Штыров аатынан спорт саалаларын туттарбыт өҥөлөөх. «Атын нэһилиэктэргэ тутуу барар. Биһиэхэ суох», - сангаардар күнүүлүүллэрин өйдүөххэ сөп.

Уопсайынан ылан көрдөххө, былаас бэйэтин былааһынан, норуот бэйэтин кыһалҕатынан тус-туһунан олороллор эбит. «Политиканан дьарыктаналлар, биһиги олохпутунан буолбатах», - диэн кырдьаҕас учуутал Антонина Николаевна Кулагина-Отицкая үөһээ тыынар.

***

Сангаар олохтооҕун нэһилиэнньэтин улахан аҥаара нууччалар. Оробуочай бөһүөлэктэр сабыллалларын саҕана: киин куораттарга дьиэ-уот  сертификатын биэрэр, бырайыастарын, таһаҕастарын-контейнердарын бюджет суотугар уйунар эрдэхтэринэ - кыахтаах өттүлэрэ көһөн баран хаалбыттар. «Олох көнөрүн кэтэспит»  уонна тобуллаҕаһа суох, сыппах дьон хаалан хаалбыттар. Онтон сорохторо билигин көһөн барыахтарын баҕараллар эбит да, кинилэргэ ким да бырайыастарын, контейнердарын аны төлүүр санаата суох.

Балык дириҥҥэ, киһи сырдыкка талаһар. Сангаар курдук ыһыллыбыт-тоҕуллубут, үлэ диэн көстүбэт, эр дьон иһэртэн-аһыыртан атын дьарыгы булбат сиригэр, ама да омуктарын иһин, ким хаалыан баҕарыай! Дьэ, кырдьык Масюк кэлэрэ буоллар баттаммыт-атаҕастаммыт Арассыыйа «титульнай омугун» манна булуо эбит.

Эдэр-чэгиэн хаарыан саастарыгар, оттон кинилэр даҕаны үлэ бөҕөтүн көрсөн, син биһиги оскуолаларбыт, балыыһаларбыт оттуктарын хааччыйар чоҕу хостоон кэлбит дьон буоллахтара. Саатар «Норуоттар доҕордоһууларын сыла» биллэриллибитинэн, сангаардарга таас чох сакаастаан, өрөспүүбүлүкэ оттукка кыһалҕатын толуйтардахха үөрэ-көтө үлэлиэхтэрэ этэ буоллаҕа. Таас чох хостууртан атыны сатаабат дьон билигин тугунан дьарыктанан киһи-хара буолуохтарай.

Өс хоһоонун уларытан: «Биир кырдьаҕас ыалам, икки саҥа ыаллааҕар ордук» диэххэ сөп. Олохтоох нууччаларбытын «дьиэтитиэххэ» бэйэбит диэки тардыахпытын наада. Үһүс-төрдүс күлүөнэлэригэр диэри «көһөн барар» эрэ мөккүөрдэрэ тохтоотоҕуна эрэ, Саха сиригэр дьиҥнээхтии төрөөбүт дойдуларыгар курдук сыһыаннаһыахтара. Бэҕэһээ кэлбит Азия дуу, Кавказ дуу омугар Дьокуускайга бюджет суотугар «национальнай дэриэбинэ» тэрийиэхтээҕэр, түөрт үйэ тухары бииргэ олорон кэлбит, дэмнэрин билбит нууччаларбытыгар болҕомто уурарбыт, кинилэрдиин сомоҕолоһон олохтоох дьон ахсаанын хаҥаттынарбыт ордук буолаарай?

http://www.kyym.ru/index.php/olox/jon/6346-2012-04-12-03-33-02