Ити кэнниттэн маҕаһыыммар киирэн турдахпына, атыыһыттар бэйэлэрэ фасоль бааҥкатыгар хара искэх буллубут диэн сонньуйа тураллара.

***

Биһиги олорор оройуоммут куорат таһынааҕы диэн аатырар, манна тоҕо эрэ сыана куорат киининээҕэр 1-2 солк. үрдүк. Оттон куорат сыаната Мэҥэ Хаҥалас улууһун Аллараа Бэстээҕиттэн быдан үрдүк. Ол иһин үгүс киһи Аллараа-Бэстээххэ тиийэн саахарын, бурдугун, лапсатын кууһунан ылар. Былырыын Сунтаарга бара сылдьан сыана хас да төгүл ыараханын соһуйа көрбүтүм. Холобура, саахар киилэтэ Аллараа-Бэстээххэ 40 солк. буоллаҕына, Дьокуускайга 45-48 солкуобай, Сунтаарга 60-70 солкуобай. Хоту оройуоннарга cаахар сыаната олох даҕаны мөһөөктөн тахса, ардыгар 200 солкуобайга тиийэр. Өссө хас биирдии табаар кууһунан атыылаһааччыларга 10-20 солкуобайга тиийэ чэпчэтиллэр. Оҥорон таһаарааччылар саахары киилэтин 17-27 солкуобайга атыылыыллар. Саахар эрэ буолбакка, хас биирдии табаар сыаната, собуоттан тахсыаҕыттан, атыылаһааччытыгар тиийиэр диэри кыччаабыта 60% үрдээн кэлэр эбит. Ол аата биһиги саахары 45 солкуобайга атыыластахпытына, кини туох баар айаннаан кэлбит сыанатын, ону-сүкпүт көтөхпүт дьон хамнастарын, саахар сыппыт ыскылаатын уотун-күүһүн, ититиитин, маҕаһыыны сууйбут-тараабыт муоста сууйааччы хамнаһын уо.д.а. барытын бэйэбит уйунар эбиппит.

***

«Экстра М» лапса хаҕыгар баар суругар итэҕэйдэххэ, Москваҕа, Санкт-Петербурга уонна Смоленскайга оҥоһуллан тахсар. Бу лапсаны мин мээнэҕэ талбатым, «Экстра М» лапса биһиэхэ Москваттан кэлэр. Ол туһунан  Москваҕа устудьуоннуу сылдьан, бу фабрикаҕа үлэлээбит уол кэпсээбитэ. Кини куруусчуттар биригэдьиирдэрэ буолан, лапса ханна тиийиэхтээҕин билэр эбит. Лапсабыт фабрика олбуоруттан фургон массыынаҕа тиэйиллэн тахсар.  Фургоннар табаары поездка илдьэн сүөкүүллэр. Лапсаны 10-20 вагоҥҥа тобус толору гына хаалаан ыыталлар. Аны ардыгар табаар поеһы кэтэһэр түгэнигэр станцияҕа ыскылааттанар. Онтон табаарбыт Москваттан аччаабыта сэттэ хонук айаннаан Дальнай Восток ыскылаатыгар тиксэр. Табаар Владивостоктан массыынанан тиэйиллэр, биитэр Хабаровскайтан Нерюнгригэ, Томмокко, Алдаҥҥа диэри поеһынан кэлэр. Инньэ гынан лапсабыт Саха сиригэр киириэр диэри номнуо 30% сыаната үрдээн кэлэр. Салгыы бэйэбит дальнобойщиктарбыт поезд станциятыттан тиийэн, массыыналарыгар толору тиэнэн араас улуустарга айанныыллар. Мин аҕам дальнобойщик идэлээх этэ. Кини 90-c cc. табаарын Нерюнгриттэн тиэйэн аҕалан Майа маҕаһыыннарыгар туттартыыра. Онтон билигин табаар бэтэрээ кэлэн баран хас да сиргэ ыскылааттанар эбит. Онуоха маҥнайгы пуун Аллараа Бэстээх уонна Дьокуускай. Улахан ыскылааттар Дьокуускайга бааллар. Дьокуускай уоптабай маҕаһыыннара табаардарын ол ыскылааттан баран ылаллар. Онтон биирдиилээн атыылыыр  маҕаһыыннар уоптабай маҕаһыыннартан ылаллар. Аны манна «поставщиктар» диэннэр бааллар. Ол аата розничнай маҕаһыыннаах дьон уоптабайдарынан бэйэлэрэ сүүрэ сылдьыбаттар, кинилэргэ фургоннаах дьон бэйэлэрэ аҕалан биэрэллэр. Атын улуус предпринимателлэрэ Дьокуускайтан, биитэр Аллараа Бэстээхтэн кэлэн табаардарын кууһунан атыылаһан бараллар. Онуоха уматыктарын сыанатын, суоппар хамнаһын табаардарыгар эбэргэ күһэллэллэр. Онтон аҥаардас суоппар биир сырыыта 40-70 тыһыынчаҕа тэҥнэһэр. Нерюнгриттэн Мэҥэ Хаҥаласка диэри КАМАЗ быһа холоон 30-40 тыһыынча сууммалаах уматыгы үрэн кэлэр үһү.

***

Маныаха диэри табаарбыт хас да киһи илиитин нөҥүө ааһар, төттөрү-таары станцияларга сүөкэнэр, ыскылааттанар. Дьэ, бу кэмҥэ табаарбытын төһө баҕарар уларытан, сымыйа табаары уган ыытыахтарын сөп эбит. Хабаровскайга тимир суолунан айаннаан иһэн көрдөххө, станция аайы дьааһык бөҕөнү төттөрү-таары таһаллар, вагон бөҕөтө эбии эбиллэр, көҕүрүүр. Бу кэмҥэ суобаһа суох предпринимателлэр, фабрикаҕа буолбакка, сир аннынааҕы сыахха оҥоһуллубут «подделка» табаары төһө баҕарар эбиэхтэрин сөп. Итинник тимир суолга эрэ буолбакка, оннооҕор Москва иһигэр кытта буолар эбит.

Биирдэ Москваҕа олоро сылдьыбыт билэр киһибит кэпсээн турардаах. «Принцесса Нури», «Принцесса Канди» уо.д.а. пакетированнай чэйдэри оҥорон таһаарар сир анныннааҕы сыахха үлэлии сылдьыбыт. Үчүгэй чэй сэбирдэхтэн оҥоһуллар, онтон чэй сэппэрээгин умнаһа бөххө быраҕыллар. Дьэ, ол бөххө быраҕыллыбыт умнаһын ылан кыра гына мэһийэллэр. Баҕалаах чэйбит бүүс-бүтүннүү саатар умнас буолбакка мас көөбүлэ буолар эбит. Дьон сэрэйбэтиннэр диэн мас көөбүлүн кыра гына мэһийэн-мэһийэн баран йодка уган кырааскалыыллар эбит. Ону биһиги барахсаттар пакеттаммыт чэйи арыйан көрбүт суох, астына-астына көөбүлүнэн чэйдэнэн сырыттахпыт дии. Оттон чэй хаҕын уопсайынан, ханнык баҕарар этикетканы өҥнөөх принтергэ бэчээттээн ылыахха сөп. Ол гынан баран өйдөөн көрдөххө, «подделкаламмыт» этикетка өҥө өлбөөркөй, онон-манан сурааһыннара суураллыбыт буолар. Дьэ, оннук хас даҕаны баартыйаны бэлэмнээн баран суоппары кытта кэпсэтэн, фабрикаттан бэрэбиэркэлэнэн, сертификаттанан тахсыбыт табаарга холбууллар. Накладнойга эбии биир нуулу «уруһуйдаан» кэбиһэллэр үһү. Холобура 100 хоруопка табаар айаннаан иһэр буоллаҕына, биир нуулу эбэн тыһыынча хоруопка оҥороллор. Суоппарга өҥөтүн иһин кыра харчы бэрсэллэр. Маннык махинация тимир суолга эмиэ аа-дьуо оҥоһуллар. Онон Дьокуускайга 10 вагон табаар кэлбит буоллаҕына биир эрэ вагона дьиҥнээх табаары тиэйэн аҕалыан сөп. Ол иһин этэн эрдэхтэрэ, 30-90% сымыйа табаары туһанан олоробут диэн.

***

Билиҥҥитэ үчүгэй хонтуруолу кыраныысса таһыттан киирэр табаар ааһар. Дьон ону өйдөөн, сыаналаах импортнай табаары туһанарга дьулуһар. Германияҕа, АХШ-га, Швейцарияҕа, Австралияҕа оҥоһуллан тахсыбыт табаардары ордороллор. Бу табаардар үксүлэрэ уу суолунан уонна самолетунан кэлэллэр. Манна таможня ирдэбилэ кытаанах. Ол иһин чугас дойдулартан табаары массыынанан уонна тимир суолунан киллэрэ сатыыллар. Баччааҥҥа диэри Кытайтан киирбит сымыйа таҥаһы-сабы таҥнабыт. 90-c сс. «Adidas» оннугар «abibas», «Montana» оннугар «montaha», уо.д.а. таҥастары таҥнар эбит буоллахпытына, билигин аны «Sisley» оннугар «Sisly», «Gucci» оннугар «Guchi» уо.д.а. диэн аан дойдуга киэҥник биллибит бренд сымыйа үтүктээйитин кэтэ сылдьабыт.

Үгүс сымыйа табаар Арассыыйа иһигэр оҥоһуллар. Хоруупсуйа эмиэ бэйэтин дьыалатын оҥоро сытар. Ылбычча киһи хара ырыынакка киирсибэт, үөһэттэн «кырыыһалаах» эрэ буоллаххына табыллар.

Сымыйа табаартан биһиги боростуой туһанааччылар эрэ эмсэҕэлээбэппит. Оҥорон таһаарааччылар эмиэ улаханнык оҕустараллар. Ол иһин контрафагы утары үлэ эмиэ ыытыллар. Оҥорон таһаарааччылар араас аахсыйалары толкуйдаан бэйэлэрин табаардарын контрафактан харыстыыллар эбит. Холобура, хоруопкатын иһигэр оонньуурдаах эбэтэр диискэлээх табаар дьиҥнээх буолара саарбаҕа суох. Үтүктэн оҥорооччулар аска оонньууру угаллара табыгаһа суох. Эбэтэр уникальнай хайаҕастары, уруһуйдары, голограммалары оҥоттороллор. Онон маҕаһыынтан табаар атыылаһарга тэҥнээн көрүөххэ, болҕомтолоох буолуохха наада. Холобура, былырыын «Белочка» сиэмэчкэни сымыйанан оҥорор дьон тутуллубуттара. Онно дьиҥнээх сиэмэчкэни, сымыйаттан хайдах араарар туһунан телевизорга көрдөрбүттэрэ: Дьиҥнээх сиэмэчкэ суута килэбэчигэс, дьэрэкээн өҥнөөх, үөһэ өттүгэр ыйыырга аналлаах хайаҕастаах эбит. Онтон сымыйа табаар хайаҕаһа суох, уруһуйун сурааһыннара дэлби суураллыбыт курдуктар, хаҕа өлбөөркөй дьүһүннээх, килэбэчигэһэ суох.

***

Аан дойдуга бэйэ табаарын харыстыыр ньыма 300 арааһа баар. Олортон саамай тарҕаммыттара DAT (Digital Authentication Technology) атыылаһааччы маннык бэлиэлээх табаары атыыластаҕына интернет нөҥүө бу бэлиэҕэ суруллубут нүөмэри киллэрэн төһө хаачыстыбалааҕын бэрэбиэркэлиэн сөп. Интернет табаар нүөмэрин булбатаҕына, сымыйа табаар буолара биллэн тахсар.

Сорох оҥорон таһаарааччылар аныгы технологияны туһаналлар холобура RFID-радиобэлиэ, табаарга сыһыаран кэбиһэллэр, оччоҕуна кинилэр табаардара ханна тиийбитэ барыта дьэҥкэтик көстөр.

Ол да үрдүнэн, нэһилиэнньэҕэ саамай биллэр фирмалар табаардарын сымыйанан оҥороллоро элбээн иһэр. Холобура, «Syoss» ырыынакка киэҥник биллибитэ 2-3 сыл буолла. Дьүөгэм кэпсииринэн, бастаан утаа олус сөбүлээбит, иккис бытыылкатын ылан сууммутугар маҥнайгытын курдук баттаҕа тупсубатах. Ол аата эмиэ сымыйанан оҥордохторо дуу? «Пиратскай» киинэни, музыканы атыылаһарбытын буруй оҥостубаппыт. 300 солкуобайга дискэни ылбыттааҕар, икки төгүл чэпчэки диискэни атыыласпыт быдан ордук дии саныыбыт. Таҥаспытын билэ-билэ чэпчэкитин эрэ иһин кытайдартан тиийэн ыла турабыт. Маныаха бэйэбит уустарбыт оҥорбут унтууларын, оҥоһуктарын ылыахтааҕар эмиэ кытайдарга ойон тиийэбит… онтуҥ эмиэ контрафакт ахсааныгар киирэр эбээт!

Инньэ гынан туох диэн түмүккэ кэлиэххэ сөбүй? Сымыйа табаар атыыта 300% дохуоту киллэрэр. Ону тэҥэ, наркотик атыытын сэргэ терроризмы үбүлүүр. Ол аата маннык табаары атыылаһан биһиги үгүс иэдээҥҥэ кыттыһар эбиппит. Онон маҕаһыыҥҥа болҕомтолоох, саҥа технологиялары туһанан, куһаҕан табаарга түбэстэхпитинэ тыллаан, хара санаалаахтары самнарар үлэни ыытыахпытын наада. Ону тэҥэ, атыылаһааччыны кытта тиксиһиннэрээччитэ суох, быһаччы дьону кытта үлэлиир хампаанньалары өрө тутуохха баар эбит.

Вероника Александрова