2002 сыллаахха СӨ ис дьыалатын миниистиринэн, РФ президенин ыйааҕынан «варяг» Александр Назаров ананар. Бу иннинэ биир сыл иһигэр олохтоох уонна киин былаас биир тылы булбакка, ИДьМ салайааччыта суох олорон турардаахпыт.

Милииссийэ генерал-майора чыыннаах Александр   Назаров бу иннинэ Соҕуруу федеральнай уокурук ИДьМ-ын инспекциялыыр управлениетын сүрүн инспекторынан үлэлээбитэ. Саҥа миниистир бэйэтин кытары Сергей Ганзеевы, Марат Сарумяны аҕалтыыр. Сарумяҥҥа анаан урут штатка көрүллүбэт дуоһунас толкуйдуур – «Дьокуускай куоракка миниистир солбуйааччыта уонна Дьокуускай куорат ис дьыалатын управлениетын үлэтин хонтуруоллуур анал милииссийэ сулууспатын управлениетын начальнига».

Назаров кэллэ кэлээт кэриэтэ, Покровскайдыыр аартыкка солбуйааччытынаан Ганзеевтыын «Орто дойду» комплекс дириэктэрин Петр Андреевы ибили кырбаан улахан айдааны таһаараллар. Петр Андреев бастаан үҥсэбин диэн сайабылыанньа биэрэр, онтон өр-өтөр буолбат, сайабылыанньатын төттөрү ылбыт сураҕа иһиллэр. Ис дьыала миниистирин кытары сууттаһар бэтэрэнэн дьыала буолбатаҕын сэрэйиэххэ сөп.  Ол эрээри, уопсастыбаннас туруорсан, дьыала син биир суукка диэри тиэрдиллэр. Манна Саха уопсастыбаннай киин салайааччыта Иван Шамаев оруола улахан. Айдаан тыыллан-хабыллан барыыта, 2005 сыллаахха миниистири уурапталлар.

Александр Назаров бэс ыйын 21 күнүгэр – оруобуна ыһыах күн миниистирин дуоһунаһыттан президент В.Путин ыйааҕынан уһуллар. Генерал бу сонуну уоппускаҕа сылдьан истэн улаханнык уолуйбутун туһунан пресса суруйар. Бу кэнниттэн аҕыйах хоноот, от ыйын 6-гар Назаров солбуйааччыта Сарумянныын «Тойота-Ландкрузерынан» Челябинскай-Москуба трассатыгар (Оренбург уобалаһыгар) саахалга түбэһэллэр. Генерал тааһын уҥуоҕун алдьатан реанимацияҕа киирэр уонна «от ыйын 19 күнүгэр эппэрээһийэлэнэ сытан сүрэҕэ тулуйбакка өллө» диэн сонуну ааҕыныстыбалар тарҕаталлар. Назаров ол иннинэ инфарктыы сылдьыбыта биллэр. Кинини кытары саахалга түбэспит икки киһи бэрт кыратык эчэйэллэр.

Назаров соһуччу астаапкаҕа барбыт төрүөтүн таайа сатаан киин бэчээккэ ырытыһыы тахсар. «Коммерсантъ» хаһыат «Александр Назаров Саха сиригэр үлэлиэн иннинэ ССРС, РФ Москубатааҕы салааларыгар үлэлээбит киһи, онон кинини РФ ИДьМ-ын иһинэн дуоһунастаары гыннылар» диэн сабаҕалаабыта таах хаалар. Киһи сабаҕалыыр, таҥара (эбитэ дуу, ким эбитэ дуу) быһаарар.

Александр Назаров кэнниттэн Яков Стахов ананар. Бу киһи Саха сиригэр хайдах сулууспалаабытын бары билэ-көрө сылдьабыт. Эмиэ сууттаһан, айдаарсан баран барда. «Аттестацияны» ааспатаҕын туһунан иһитиннэрии тахсыбыта. Онтон бэрт соторутааҕыта РФ президенин анал ыйааҕынан Стахов генерал-майор чыыннаммыта. Салгыы ИДьМ академиятыгар үөрэтэ киирбит сураҕын истибиппит. Онтон кэнники быһылаанын туһунан тохтуу барбаппыт.

Генерал-майор Виктор Кошелев хайдах-туох киһитин өссө да билиҥҥитэ улаханнык биллэрэ илик. Икки инники миниистир дьылҕатын батыспата буоллар диэн бүөм санаалаахпыт.

ФСБ

1917 с. Норуот Комиссардарын сүбэтинэн ахсынньы 20 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы ураты суолталаах хамыыһыйа – ВЧК тэриллэр. Бэрэссэдээтэлинэн Ф.Э.Дзержинскэй 1922 сыллаахха диэри үлэлиир. 1922 сылтан ВЧК «ГПУ» (Государственное политическое управление) кубулуйан РСФСР НКВД-ытыгар сыстар.  Онтон эһиилигэр Норуот комиссардарын сүбэтин иһинэн ОГПУ (Объединенное государственное политическое управление) буолар.  ГПУ уонна ОГПУ бэрэссэдээтэлинэн өлүөр диэри Ф.Э.Дзержинскэй үлэлээбитэ.

Дойдубут историятыгар оспот бааһы хаалларбыт суостаах-суодаллаах репрессийэлэр сыллара НКВД-ыны кытары сибээстээхтэр. 1934 сыллаахха куттала суох буолуу управлениета Ис дьыала народнай комиссариатын иһигэр киллэриллэр.  1934-36 сс. Г.Г.Ягода салайар. Онтон 1936-38 сс НКВД-ыны кырыктааҕынан аатырбыт Н.И.Ежов, 1938-45 сс. Л.П.Берия салайаллар.

1946 сыллаахха Судаарыстыба куттала суох буолуутун министиэристибэтэ тэриллэр. Онтон КГБ-га 1954 сыллаахха кубулуйар. Араас сылларга бу кэмитиэти  И.А.Серов, А.Н.Шелепин, В.Е.Семичастный, Ю.В.Андропов, В.В.Федорчук, В.М.Чебриков, В.А.Крючков, В.В.Бакатин салайаллар. Билиҥҥи ФСБ-ыны Борис Ельцин  1995 сыллаахха муус устар 3 күнүгэр тэрийэр. Манна В.В.Путин 1998-99 сс. дириэктэринэн үлэлээбитэ биллэр.

Саха сиригэр ВЧК, НКВД, КГБ, ФСБ салааларын начальниктарынан былыр да, аны да киинтэн кииннээх дьоннор үлэлииллэр. Арай, «суверинитет кэмигэр» Афанасий Кириллин (билигин Общественнай палата чилиэнэ), Симон Анастатов маннааҕы дьон үлэлии сылдьыбыттара. Анастатов ини-биитэ Нолуок полициятын, кэлин  Наркополиция Саха сиринээҕи управлениетын начальнигынан үлэлии сылдьыбыта.

«ФСБ саамай күүстээх уонна кутталлаах сулууспа» диэн бэйэтин сайтыгар сурунар. Биллэн турар, мөккүһэр кыах суох. Буолаары буолан дойду муҥур дуоһунаһыгар иккитэ бэйэлэрин дьонун таһаарбыт сулууспалар буоллаҕа. Бастаан Ю.Андропов КП ССРС КК сэкиритээринэн үлэлии сылдьыбыта, кэлин В.Путин РФ президенинэн талыллыбыта.

Симон Анастатов кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ ФСБ управлениетын Константин Морев салайа сылдьыбыта. Морев Тверь уобалаһын ФСБ-ытын салайа барбытыгар, Тверьтэн Владимир Панасенко кэлэр. Тверь уонна Саха сирэ каадырдарын атастаһыннараллар.

Константин Морев Тверьгэ үлэлии баран даҕаны уһаабат: кабинетыгар олорон ытынан кэбиспит диэн буолар. Төрүөтэ биллибэт. Официальнай этии быһыытынан, чекист тус олоҕо табыллыбатаҕыттан сылтаан бэйэтигэр тиийиммит. Арассыыйа историятыгар үрдүк сололоох дьон бэйэлэригэр тиийинэллэрэ баар суол.  Ордук Сталин саҕана быстах дьылҕаланыы  политиктар, поэттар, суруйааччылар ортолоругар баара.

Константин Морев 53 сааһыгар өлөр. «Бэйэҕэ тиийиниэн иннинэ» тиһэх сурук суруйбатах диэн эппиттэрэ. Морев бу иннинэ саҥа эдэр ойохтоммута биллэр. Тверь уобалаһын салалтатыгар кыра дуоһунаска үлэлээбит дьахтары ойох ылбыт. Эдэр кэргэнэ  –  Майя Морева сыбаайбатын кэнниттэн дуоһунаһа үрдээбит -- губернатор аппараатын салайааччытын солбуйааччыта буолбут. Морев саҥа кэргэниттэн кыыстаммыт. Саҥа олох олорон иһэн бэйэтигэр тиийиммитэ киһини олус итэҕэппэт да буоллар...

Биһиэхэ үлэлээн барбыт «варягтар» дьылҕалара «быстаҕынан» сылыктаатахха, туох эрэ аньыылаах-харалаах дьону Саха сиригэр ыыталлар дуу, эбэтэр манна кэлэн «үтэһэлэрин толорон» бараллар дуу диэх айылаах саарбаҕалыыр санаа үөскүүр. Ол ИДьМ миниистирдэрэ, ФСБ урукку тойоно…

Атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэр силовой структураларын төһө элбэх кэлии киһи салайан олорорун, соторутааҕыта суруналыыс Елена Тихонова тэҥнээн көрбүт. Кини 8 структураны: ИДьМ, өрөспүүбүлүкэ уонна киин куорат прокуратуратын, Силиэстийэлиир кэмитиэти, өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү уонна арбитраж суутун, хаайыыны (УФСИН) уонна ФСБ-ны ылбыт.

Башкирияҕа олохтоох киһи 3, кэлии дьон 5 уорганы салайар. Башкирдарыҥ төһө да 5 кэлии киһиэхэ тутаах уорганнары салайтардаллар, бэйэлэрин дьонун хайаан да киин куораттарын салааларыгар туруорар эбиттэр. Холобур, өрөспүүбүлүкэ прокуратуратын «варяг», киин куораттарын прокуратуратын олохтоох киһи салайар.

Калмыктарга эмиэ 5 кэлии, 3 олохтоох салайааччы силовой структураны салайар. ИДьМнарын миниистирэ уонна сууттарын «бэйэлэрэ салайаллар».

Чеченнэр 4 структураны салайаллар (сууттарын, ИДьМнарын, хаайыыларын), аҥаарын «варягтар» (прокуратуралар, СУ СК, ФСБ).

Дагестанецтар 8 структураттан 3-н эрэ федералларга биэрбиттэр. Уоннааҕыларын барытын бэйэлэрин дьонноро салайаллар.

Бүрээттэр олохтоох каадырдара 5, кэлиилэр – 3-тэр.

Татаардар ФСБ-ны эрэ федералларга биэрбиттэр.

Саха сиригэр Үрдүкү сууту эрэ олохтоох киһи – Людмила Горева салайар. Ону даҕаны Горева быйыл салайар болдьоҕо бүтүөхтээх, кини миэстэтигэр федераллар номнуо киһи бэлэмнээбит сурахтара иһиллэр. Оттон ИДьМ, прокуратуралар, СУ СК, арбитраж суута, УФСИН – барыта федеральнай былаас анаабыт дьоно олороллор.

Хобдох.