«Саха омук сотору бу сиртэн сүтүөхтээх….»

Ыраахтааҕылаах Арассыыйа колонияҕа олорор кыра-хара норуот эстэригэр кыҺамматаҕын история страницаларыттан көрөбүт. 23 сыл тухары ыараахтааҕылаабытын тухары Николай Торуой Саха сирин олохтоохторун туҺунан улаханнык интэриэҺиргээн көрбөтөх. Хата ыраахтааҕы сүбэҺитэ генерал Зиновьев сир туҺунан боппуруос турбутугар сахалары «аҺынан»: «Саха сирэ муус куйаарга турарынан….онно олохтоох норуоту Киин Россия диэки көҺөрүөххэ наада» диэн суруйбут. Оттон биллиилээх ньиэмэс этнограба А. Вамбери 1885 с. Лейпциг куоракка тахсыбыт кинигэтигэр, «түүрдэр хотугу биистэрин ууҺа – сахалар эстиигэ-быстыыга олороллорун» туҺунан суруйарын некролог суруйуутугар тэҥнээбит. Саха сиригэр сыылкаҕа кэлбит поляк Ф.Я.Кон  Х1Х үйэ бүтүүтүгэр  таҺаартарбыт үлэтигэр  ньиэмэс учуонайа этиитин бигэргэтэн «сотору кэминэн саха омук хомолтолоохтук бу сиртэн сүтэрин» кэрэҺэлээбит. Өскөтүн сорох чинчийээччилэр, сыылынайдар олохтоохтору кэм аҺынар эбит буоллахтарына, оччотооҕу ыраахтааҕы адептара былаас ыытар бэлиитикэтин өйөөн саха норуота эстиэхтээҕин «дакаастаабыттар».

Ол курдук Сибиир чунуобунньуга М.Геденшторм научнай экспедицияҕа сылдьыбытын түмүгүнэн маннык суруйбут:«Сырдатыы (просвещение) сахаларга буортулаах. Маачаха ийэҕэ тэҥнээх сирдэриттэн-уоттарыттан кинилэр син-биир ханна да барар кыахтара суох. Онон сырдыгы батыҺан сайыннахтарына, кинилэр онтон өссө ордук дьоло суох буолуохтара». Оттон  учуонай П.А.Словцов татаардартан ураты Сибиир олохтоохторун барыларын «төрдүлэрэ-уустара суох дьикээрдэринэн» ааттаабыт. Сибиир биллэр чинчийээччитэ  П.Н. Буцинскай сахалар куҺаҕан олохторо-дьаҺахтара барыта кинилэр айылҕаттан сүрэҕэ суохтарыттан  буолар диэн «быҺаарбыт». Онон арыый атын кыахтаах омук кинилэри көлөҺүннүүллэрин саамай сөптөөҕүнэн аахпыт. Колонизатордар адептара эрэ буолбакка православнай церковь эмиэ «төрдө-ууҺа суох Сибиир инородецтара» сотору кэминэн сүтүөхтээхтэрин туҺунан 1914 с. «Православный благовестник» диэҥҥэ маннык суруйбут: «История мүччүрүйбэт сокуонунан (…) сүтэр аналлаах омуктар оннуларыгар атын нациялар үөскүүллэр. Сир шарын үрдүнэн сүтүөхтээх норуоттар уонна нациялар элбэхтэр… БиҺиги ортобутугар олорор омуктартан кинилэргэ Сибиир инородецтарын киллэриэххэ сөп».

Билигин даҕаны маны аахтахха киҺи хараастар. Оттон  оччотооҕу хараґа суох кэмҥэ саха үөрэхтээхтэрэ туох санааҕа-онооҕо баттаппыттарын хантан ситэн билиэхпитий?! Ол да иҺин үлүгэрдээх дууҺатын аймалҕанынан, кутун-сүрүн хас биирдии утаҕынан суруйбут Өксөкүлээх Өлөксөй «Интеллигенцияҕа суруга», «Ойуун түүлэ» айымньылара саха норуотун дьылҕатыгар кыҺыл көмүс буукубанан суруллуохтарын сурулуннахтара. Аҕыйах ахсааннаах омук сир үрдүттэн симэлийэр кутталга киирбитин өйдөөн, Өксөкүлээх Өлөксөй уонна саха бастакы үөрэхтээхтэрэ ыыппыт үлэлэрэ ытык миссия быҺыытынан сыаналаныан сыаналанар.

«Көс олохтоохтор, хаамаайылар» уонна «дьол көрдүү» кэлээччилэр

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин  саҕана 1917 с. Саха уобалаҺын олохтоохторуттан нууччалара 8,2 %-ны ылар эбит. Онтон атын 91, 8%, биэрэпискэ киирбитинэн, «көс олохтоохтор уонна хаамаайы үгэстээхтэр»  диэн ааттаммыт олохтоохтор ылбыттар. Мантан сахалара 85 %, онтон 6,4 % аҕыйах ахсааннаах омуктар бэрэстэбиитэллэрэ этилэр. Олохтоохтор 90-95 %  сүрүннээн сүөҺү иитиитинэн, балыктааҺынан уонна булдунан дьарыктаналлар эбит.   1917 с. биэрэпис көрдөрөрүнэн, тыа сиригэр 51,8 тыҺ. хаҺаайыстыба баарыттан 95% бас билэр сирдэрэ-уоттара суох диэн бэлиэтэммит.  1897 сылтан 1917 сылга диэри сахалар баара-суоҕа 6 тыҺыынчаҕа тиийбэт киҺинэн эбиллибиттэр. Оттон нууччалар ахсааннара 56 % эбиллибит. Бу эбиллии сүрүн төрүөтүнэн атыы-эргиэн, ордук өрүҺүнэн устуу хайысхаларыгар, көмүҺү сууйууга  соҕурууттан дьон кэлбитэ буолбут.  Ол эрээри «дьол көрдүү» кэлбиттэрин курдук, устугас дьон төттөрү төннүбүттэрин докумуон кэрэҺэлиир. Холобура, Саха сирин соҕуруу өттүгэр  баар  ҮөҺээ Амурдааҕы уонна Москва кыҺыл көмүҺү бас билээччилэрин уопсастыбаларын  Тимптон уонна Сутама бириискэлэригэр 1909 с. 3500 киҺи олорбут эбит буоллаҕына,  1921 с. 300 эрэ киҺи баара бэлиэтэммит. Учуонай эбиллии эмиэ  биир төрүөтүнэн 1904 с. ыраахтааҕы манифеҺа тахсыбытынан быһаарар. Ол курдук атын сиргэ көҺөн барбыт аттакылар оннуларыгар, босхоломмут чэпчэтиилээх сиргэ-уокка,   Иркутскай уобаластан   сыалай дьиэ кэргэнинэн кэлии дьон кэлэн олохсуйбуттар.

Промышленность сайдыытын оробуочай дьонунан сыаналыыр эбит буоллахха,  1897 с.  биэрэпис түмүгүнэн, Саха уобалаҺын үрдүнэн сахалартан 14 бириискэ оробуочайа, 4 почта үлэҺитэ, 69 тимиринэн дьарыктанар үлэҺиттэр бааллар эбит.  Оттон 1910 с. дааннайынан Саха сирин уобалаҺыгар барыта 97 кустарнай  хаҺаайыстыба баар эбит. Олортон 77 чааҺынай бурдук миэлиҥсэтэ, 14 кирпииччэ үктүүр сарайдар, икки дьоҕус лесопилкалар, 3 тирии мастарыскыайа, пиибэни уонна мыыланы оҥорор «собуоттар» бааллар эбит.

Улахан сайдыыта, үөрэіэ суох «сүүттэриилээх өйдөөх сүтүк омук» Сэбиэскэй былаас буолбатаҕа буоллар сайдыыта ханна тиийиэ этэй диэн билигин ырытар кыахпыт суох. Арай УҺук Хоту дойдуга ыраахтааҕылаах Арассыыйа холуонньатыгар олорбут омук сир үрдүттэн симэлийэр кутталга киирэн баран Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар сайдан «сап саҕаттан салҕанан, сип саҕттан силбэнэн» күн бүгүҥҥэ диэри буруо таһааран олорорун көрөбүт.

Саха АССР инники кэскилэ- сир баайын хостооҺуҥҥа

Сэбиэскэй былаас маҥнайгы хардыыларынан биирдэстэринэн – Сибиир  сир баайын хостуур  промышленноһын сайыннарыы буолбут. Бары өттүнэн хаалыылаах Саха сирэ сир баайын хостооһуҥҥа күүскэ кытыннаҕына эрэ сайдар кыахтааҕын саха бастакы государственнай салайааччылара үчүгэйдик өйдүүллэрэ. Онон Саха сиригэр 1923 с. тохсунньуга буолбут Бүтүн Саха сиринээҕи  Сэбиэттэр учредительнэй сьезтэрин резолюциятыгар «Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын сайдыытыгар төһүү күүһүнэн сир баайын хостооһун сайыннарыыта буолар» диэн суруллубута.

Саха норуотун чулуу уолаттара Омуоһап, Ойуунускай, Бараахап о.д.а. салалталарынан  күн бүгүҥҥээ диэри актуальноҺын сүтэрэ илик «Генеральный план реконструкции народного хзяйства ЯАССР на ближайшие 10-15 лет» бырайыага оҥоһуллубута. Ол кэмҥэ Сэбиэскэй Сойуус бас билиитигэр киирэр «Алданзолото» трест тэриллибитэ. Трест сэрии иннинээҕи сылларга бүтүн Сойуус үрдүнэн хостонор көмүс 30%-нын биэрэрэ. Саха норуотун бастакы государственнай салайааччыларын ыыппыт утумнаах үлэлэрин түмүгэр,  1930 сыллар саҕаланыыларыгар сахалары промышленноска сыҺыарыы политиката аан бастаан күүскэ ыытыллыбыта. Бары бириискэлэргэ олохтоох омук бэрэстэбиитэллэриттэн  оробуочайдар, инженердэр элбээбиттэрэ. Хомойуох иҺин, 30-с сыллардааҕы имперскэй Сойуус политиката уларыйан, олохтоох каадырдар  бары кэриэтэ «националист» аатыран репрессияланан хаайыыга утаарыллыбыттара, сорохтор ытыллыбыттара. Сойуус салалтата онтон ыла олохтоохтору промышленноска киллэрбэт бэлиитикэни ыыппыта уонна республика хааҺынатыгар харчы угарын тохтоппута.

30-с сыллар бүтүүлэригэр  Сэбиэскэй Сойуус муҥур ыраахтааҕыта И.В.Сталин дьаһалынан республика салалтатын үрдүнэн «Сойууска эрэ бас бэринэр» оһуобай балаһыанньалаах тэрилтэлэр   баар буолбуттара. Сэбиэскэй  кэм сыаптаах ыта  НКВД салалтатынан үгүс буруйа суох киһини лааҕыр быыла онорбут  - «Дальстрой»  диэн суостаах-суодаллаах тэрилтэ Халымаҕа, Индигиркэҕэ, Уус Майа оройуоннарыгар  көмүһү хостооһуну, Хаандыга-Магадан суолларын тутууну ыыппыта.  Дьэ ол кэнниттэн «Алданслюда», «Джугджурзолото» трестэр тэриллибиттэрэ, Үөһээ Дьааҥы улууҺугар хорҕолдьун, онтон Сангаарга, Зырянкаҕа, Кангаласка, Дьабарыкы Хайаҕа чох хостооҺуннара саҕаламмыттара. 50-60 сыллар Саха сиригэр алмаас хостооҺунун кытары ыкса сибээстээхтэр, онтон бары билэрбит курдук айылҕа гааҺын туҺаныы үлэлэрэ күүскэ ыытыллыбыттара. Саха сиригэр 60-с сыллартан саҕалаан 80-с сылларга диэри промышленноҺы баҺылааҺын эйгэтэ күүскэ сайдыбыта.

Сэбиэскэй былаас саха норуотугар сайдыыны дуу, кэхтиини дуу аҕалбытын кэлин дьиҥнээхтик быҺаарыахтара. Ол да буоллар, биир түгэни бэлиэтиэхпин баҕарабын. Сэбиэскэй былаас бастакы лидердара бар-дьонноро тыыннаах хааларын инниттэн саҥа былааһы ылынан, үлэлээн ааспыттарын – бэйэлэрин кэмин ытык миссияларын толоруу курдук ылынабыт. Үтүмэн үйэлэр ааспыттарын да иһин Ойуунускай, Омуоһап, Бараахап, Винокуров, Степан Васильеав  о.д.а. салайааччыларбыт дьиҥ–чахчы норуоттарын туһугар олорон-үлэлээн ааспыттара  диэн кэлэр көлүөнэ кинилэри махталлаахтык ааттыырыгар саарбаҕалаабаппыт.

«Сахалар айылҕларынан…сайдыыны түргэнник ылынар омуктар»

ТөҺө да ааспыт сылларга Сахабыт сиригэр промышленность балысханнык сайдыбытын да иҺин, олохтоохтор ону барытын уруйдаан-айхаллаан биир тэҥник ылыммаппыт биллэр. Ким эрэ Айылҕаны алдьатан кэхтии суолугар киирбиппитин этиэ. Оттон сорох ол баҺыллар үптэн аҥаардас уҺун солкуобайы эккирэтээччилэр туҺаммыттарын ыйыа. Онтон ким эрэ Сахабыт сиригэр Магадан суолун туппут, көмүҺү, ураны о.д.а хостообут хаайыылаахтар санаалара-оноолоро, тыыннара, биҺиги төрөөбүт дойдубутун кыраабыттара-таныйбыттара дьолу эрэ аҕалбатаҕын санатыа… Бу 80-с сылларга диэри промышленность балысхан сайдыытыгар олохтоохтор туораттан көрө олорооччулар эрэ буолбуппут – олох  кырдьыга.  Ол эрээри киҺи киҺиттэн үөрэнэр. Саха сатаабатаҕа диэн суох дииллэр. Ол туҺунан өссө урут Э.К.Пекарскай, Г.Ф.Осмоловскай суруйан турардаахтар: «Сахалар айылҕаларынан уонна саҥаҕа аҺаҕастарынан сайдыыны түргэнник ылынар омуктар. Ону таҺынан сахалар бэйэлэрин бараалыы омуктарыгар суох элбэх үтүө хаачыстыбалаахтар… Өскөтүн кинилэр атын омук сайдыылаах, культурнай бэрэстэбиитэллэрин кытары элбэхтэ аалсаллара буоллар, кинилэр атыттартан туох да итэҕэҺэ суох сайдыылаах буолуо этилэр» диэбиттэр.

Сахалар промышленноска киириилэрэ уҺун солкуобайы батыҺан кэлбит соҕуруу убайдарбыт психологияларыттан атын төрүккэ олоҕурарын ким да мэлдьэспэт. Өбүгэлэрбит Айылҕаны алдьатыыны аньыыргыыр буоланнар дуу, уһун сылларга ыытыллыбыт Сойуус батталлаах  бэлиитикэтин содулуттан дуу, промышленноска олохтоох дьон күргүөмүнэн кыттыһар кыахтан тахсыбыттара. Ол да буоллар аҕыйах ахсааннаах саха дьонуттан Тарас Десяткин,  Густав Яковлев, Анатолий Тарасов уо. д. а.  курдук көмүс, алмаас эйгэтигэр киирбит «генераллардаах» этибит. Кинилэр суолларынан бүгүн промышленность хамандыырдара В. Р.Кычкин, М.Н. Евсеев уо.д.а. айанныыллар. Промышленноска олохтоох дьон үлэлии киирэригэр каадырдары соҕуруу ыытан үөрэттэрэр министерство үлэтин-хамнаһын түмүгэ өссө да көстүө турдаҕа. Алтыс сылын ыытыллар «Саха ыччатын – промышленноска» (СЫП) хамсааһыны республика олохтоохторо сэҥээрдилэр. Манна даҕатан эттэххэ, «Бичик» кинигэ кыһата 2007 с. таһаарбыт «Саха киҺитэ – промышленноска» диэн Г.Г.Портнягин кыракый практическай кинигэтэ олохтоохторго вахтовай ньыманан үлэлииргэ улахан көмөлөөх буолуон сөп эбит.

Олохтоохтор промышленность эйгэтигэр олоҕурбут үгэстэри тутуһан киириибит туһунан элбэхтик этилиннэ, сурулунна. Ол эрээри сир баайдаах олохтоохтор былыр-былыргыттан атын омук адьырҕаларын кытары тэҥҥэ харсар суоллары хайан сайдыылара – история кырдьыга. Ил Түмэн депутата А. Н. Максимов ньиэп, гаас эйгэтигэр киирбит суола атыттартан ураты. Кини ыыппыт үлэтинэн-хамнаһынан сахалартан хайа эрэ өттүнэн «суол тэлээччи» аатырыан сөп. Ол курдук суруналыыс И.Николаев соторутааҕыта «Ньиэп уонна гаас эйгэтигэр олус кыахтаах, сиэмэх да дьон, тэрилтэлэр киирэн аҕай эрэллэр. Олору кытары тэҥҥэ тургутуҺар, тардыалаҺар киҺи эмиэ бэйэтэ кытаанах, киирсиилээх буолуохтаах. Бөрөлөр ортолоругар таба кыайан ордубат. Син ол кэриэтэ, Максимов бэйэтэ эмиэ сур бөрө буолан, тэҥҥэ анньыҺан, өссө сабырыйан испитин сөбүлээбэккэ өһөрө  сатыыллар» диэн эттэ («Олус түмсүүлээх норуот – эстэр», Aartyk.Ru). Сир баайын олохтоох дьон туһаналларын инниттэн хайа баҕарар харсыы суолунан барарбыт омук быһыытынан атын таһымна тахсарбытыгар олук буолуоҕа диэн сорохтор этэллэр. Ол эрээри биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах, тарбахха баттанар талааннаах ыччаттардаах омук иннибитин-кэннибитин кэтэнэн, барытын толкуйдаан суолбутун солонуохтаахпыт диирбит эмиэ өйдөнөр. Манна Өксөкүлээх Өлөксөй эппит этиитин санатыахпын баҕарабын. «..Кинилэр диэтэх дьон Бэйэлэрин киэнин, Үөмэн тиийбэт Үрдүк сололоох, Үгүс үтүөнү үөдүппүт, Үс дойду өйүн үксэппит Үтүө үөрэхпит диэн ааттыыр, Сэттэ уон сэттэ Дьиибэ дьибилгэттэрин, Дьэс эмэгэт кынан Испитигэр иҥэрэн Ийэ куппутун иитиэхтиэҕиҥ, Аҕыс уон аҕыс  Араас албастарын Алкыйан ылан Ап кынан Салгын куппутун алыптыаҕыҥ, Тоҕус уон тоҕус Кудай кубулҕаттарын Куудьуйан ылан Буор куппутун буҕатытыатыҕыҥ» диэбитин курдук «кинилэр диэтэх дьон» баайсыбат, «кинилэргэ» дьиэк биэрбэт гына оностон-туттан үлэлиэхтээхпит-хамсыахтаахпыт. Ыччаттарбытыгар да оннук өйү-санааны иитиэхтээхпитин үгүтэр өйдүүллэр.

Салалтабыт –тумус туттар дьоммут

90-с сыллар кэннилэриттэн республика сайдыытын бары билэ-көрө олорор буоламмыт онно тохтуу барбаппын. Билигин аан дойду адьырҕалара Кытай Эмиэрикэлиин бэртэрин былдьаһар, Дьобуруоппа Эмээхсин кириизистэн кэдэҥэлиир, Арассыыйа Эбэ Хотун ис сайдыытын торумнуур дьалхааннаах кэмнэригэр олоробут. Кинилэр обургулар дьалкыйдахтарын аайы «Улуу омуктар охсуспут соттуктара Сор-суол ойоҕостоох Дьокуут омук сордоох Дьолун туомун тоҕо туолуйар куттала» баарын, ол кэмҥэ «оччугуй омук» тыыннаах хаалар суолун көрдүөхтээҕин туһунан өссө үйэ анараа өттүгэр Өксөкүлээх сэрэппитэ.

Кэлиҥҥи кэмҥэ Путин өр сылларга иитиэхтээбит Азиатскай континент олохтоохторун аан дойду инники күөнүгэр таһаарар сыаллаах Евразийскай суолунан барар программалаах диэтилэр. Оннук буоллаҕына биҺиги курдук аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктарга ол үтүө эрэ өттүнэн дьайыахтаах дииллэр.  Итинтэн биир ыйытыы үөскээн тахсар. 20-с үйэ бүттүтэ уонна 21-с үйэ саҕаланыытыгар олорор дьон быһыытынан олохтоохтор историябыт кэрчигэр миссиябыт тугуй? Өркөн өйдөөхтөрбүт улаҕалаах сэрэтиилэриттэн туох улэни-хамнаһы ыытабытый, кэлэр ыччаттарбытыгар кэскили тэрийэбитий?

Аан дойду сир баайын туҺанар биир кэлимҥэ киирбит киэбиттэн Саха сирэ хайдах да арыыланан хаалар кыаҕа суоҕун бастакы салайааччыларбыт үчүгэйдик өйдүүллэрэ. Ол да иһин «Генеральный план реконструкции народного хозяйства ЯАССР на ближайшие 10-15 лет» диэн ыра санаа буолбут  сүҥкэннээхэй былааны ылыннахтара уонна ону тирэх гынан үлэлээн кэллэхтэрэ. Оттон биҺиги Правительствобыт 2006 с. «О СХЕМЕ КОМПЛЕКСНОГО РАЗВИТИЯ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫХ СИЛ, ТРАНСПОРТА И ЭНЕРГЕТИКИ РЕСПУБЛИКИ САХА (ЯКУТИЯ) ДО 2020 ГОДА» диэн эмиэ кэскиллээх былааны ылыммыта. Бу былаан олоххо киирэригэр биһиги оруолбут тугуй? Үгүстэр этэллэринэн, промышленноска тэтимнээхтик киириэхтээхпитин таһынан Айылҕабыт, сирбит-уоппут алдьаныытын кыраҕытык кэтээн олоруохтаахпыт. Хоту сир уйан Айылҕатын, сирбит-уоппут экологиятын хайа кыалларынан кэлэр көлүөнэҕэ чөл хаалларыы – общественность  сүрүн сыала-соруга буолуохтаах.

Билигин киин сир үгүсс политиктара  «сотору кэминэн 90-с сыллар эргиллиэхтэрэ» диэн куттууллар. Ол туһунан «Россия 24» ханаалга тохсунньу 28 күнүгэр А.Чубайс эмиэ тоһоҕолоон эттэ. Оттон 90-с сыллар биһиги курдук аҕыйах ахсааннахтарга  аҥаардас куһаҕаны аҕалбыттара диир кэрэгэй. Ол курдук суверенитеттанан, Конституцияланан, сахалыы үөрэхтээһин Концепциятын ылынан, о.д.а. омукпут сайдыытыгар үтүө дьайыылары оҥорбуппут. Өскөтүн билигин киин сир политиктара эппиттэрэ туолан, 90-с сыллар эргиллэр,  эбэтэр эргиллибэт да түбэлтэлэригэр салгыы биһиги хайдах дьаһаныахтаахпытый диэн ыйытыы үгүспүтүн мунаардар. Дьылҕа Хаан үтүө хараҕынан көрдөҕүнэ алмаастан ураты сир баайын хостуур ньиэп, гаас, энергетика о.д.а. үөһээ эйгэлэригэр өрө анньан таһаарар салайааччылардаахпыт дуо, ыччаттарбыт омук быһыытынан бэйэлэрин уратыларын сүтэрбэккэ промышленноска киирэллэригэр туох үлэ-хамнас барыахтааҕый диэн, о.д.а.  ыйытыктар элбэхтэр.

Бастакы салайааччыларбыт үтүө үгэстэрин М.Е.Николаевтан саҕалаан билиҥҥи Президеммит Е.А.Борисов салгыыр. Ол курдук Михаил Ефимович сир баайын баҺылыырга олохтоохтору өй-санаа өттүнэн бөҕөргөппүтэ, Саха сирин бары муннуктарыгар араас үрдүк үөрэх кыҺаларын арыйтарбыта. Соҕуруу ыччаттары үөрэттэрэн «кинилэр бэйэлээхтэр …үтүө үөрэхтэрин сүҺэн ылларар» политиканы ыыппыта. Оттон билиҥҥи Президеммит Е.А.Борисов «О СХЕМЕ КОМПЛЕКСНОГО РАЗВИТИЯ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫХ СИЛ, ТРАНСПОРТА И ЭНЕРГЕТИКИ РЕСПУБЛИКИ САХА (ЯКУТИЯ) ДО 2020 ГОДА» диэн былааҥҥа тирэнэн олохтоохтор промышленноска киирэллэрин хааччыйар үлэни-хамнаһы ыытарын  билэбит. Ыччаттарбыт дойду араас муннугар тутууга, сирбитигэр-уоппутугар тимир суолу хааччыйыыга, промышленность оробуочай идэлэрин баһылаары республика иҺигэр үөрэнэллэриттэн киҺи астынар. Үгүс тыа сирин үлэҺиттэрэ, эдэр ыччат кэлин сылларга вахтовай ньыманан сир баайын хостооҺуҥҥа киирсэн, хамнастанан олохторун уйгутун оҥостоллор.

Манна кэм-кэрдии биир уратытын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Урут Өксөкүлээх үйэтигэр хараҥа норуокка өй-санаа салгыыр саха үөрэхтээҕэ аҕыйаҕын история кэпсиир. Онтон сэбиэскэй кэм бастакы сылларыгар салайааччыларбыт норуот сайдыытын туһугар кыһылыттан-үрүҥүттэн тутулуга суох интеллигенцияны үмүрү тардан үлэлэппиттэрэ эмиэ ис хоҺооно дириҥ. Суверенитеппыт ылылларыгар М.Е.Николаевка Софрон Петрович Данилов курдук бас-көс киһилээх интеллигенция бастаан иһэр араҥата улаханнык көмөлөспүтэ. Оттон билигин Е.А.Борисов Интернет, сибээс сайдан норуоту кытары ыкса сибээҺэ өссө улаатта. Ол курдук интеллигенцияттан ураты көннөрү да дьон ким-туох толкуйдааҕын Президеммитигэр тиэрдэллэригэр кыах баар буолла. Ол аата кини ыытар үлэтигэр норуот бары эйгэтэ баар проблемаларга санааларын тиэрдэр көмөлөҺөөччүлэринэн буоллулар диэтэххэ үгүстэр сөбүлэһиэхтэрэ. Аҕа баҺылыкпыт  духуобунай-айар, научнай-техническэй интеллигенцияҕа тирэҕирэн норуот өйүн-санаатын түмэн, онон салайтаран  үлэлииригэр–хамсыырыгар бары кыахпыт тиийэринэн көмөлөҺүөхтээхпит. Кэлин история страницаларыттан биҺиги хайдах-туох кэмҥэ олорбуппутун, омукпут сайдарын туһугар ханнык үлэни-хамнаһы салалтабыт ыыппытын туһунан ырытыахтара, суруйуохтара, түмүк оҥоруохтара. Онно билиҥҥи кэрдиис кэмҥэ олорор дьон кыаллары барытын оҥорбуппут диэн эппиэттэҺэр кыахтаахпыт дуо?

Надежда Аргунова.