2008 сыллааҕы кириисис, бэл, улахан сайдыылаах, кыахтаах дойдулар олохторун дьалкытта. Арай, онтон биһиги Арассыыйабыт олоҕо олус наһаа иэҕэҥнээбэккэ, биир күдьүс иннин диэки сыҕарыйан кэллэ. Дойдубут бигэ туруктаах, түһүүтэ-тахсыыта суох буолуута, бу — Арассыыйа бүгүҥҥү күннээҕи сүүнэ ситиһиитэ.

Арассыыйа устуоруйатын дөрүн-дөрүн  хатылана турар өрөбөлүүссүйэлэр, уларыта тутуулар, сэриилэр оҥорбуттара. Ол түмүгэр, уруккуттан олоҕурбут былааһы түҥнэрэн-суулларан баран саҥа былааска ыттыбыт дьон сатаҕай салайыылара дойдуну элбэхтик ыһыллыыга-тоҕуллууга тиэрдэрин ааспыт үйэ дьоно бэркэ билэрэ. Ол да иһин Арассыыйа мэлдьи кэриэтэ сайдыы суолугар саҥа үктэнэн иһэн халтарыйан хаалан хаалара. Итинник быһыы биһиэхэ гражданскай уопсастыба кыайан сайдыбатаҕыттан, бэлиитиктэри дьон-сэргэ, уопсастыба кыайан хонтуруоллаабатыттан тахсар диэн Путин тоһоҕолоон бэлиэтиир.

Кини “норуот баһыйар үгүс чааһа эрэнэн-итэҕэйэн ылыммыт бэлиитикэлэрэ баһылыыр эрэ түгэнигэр, демократия тутулугар дьиҥнээхтик тиийиэхпит” диэн этиитин кытта сөбүлэһэрбит буолуо. Бүгүн биһиги сорох бэлиитиктэр “саҥа дьону былааска аҕаллахха, бу талыллыбыт Госдууманы  хаттаан таллахха эрэ олохпут тупсар кыахтаах” дииллэрин истэбит. Ол эрээри, быыбар кэнниттэн бу дьоммут үлэлэрин туохтан уонна хайдах саҕалыыллара биллибэт. Дьиҥинэн, биһиги бэлиитиктэр тус бэйэлэрин көрүүлэрин, этиилэрин ырытарбыт таһынан, кинилэр бэлиитикэлэрин ис хоһоонун, олоххо киллэриэхтээх бырагыраамаларын сүрүн соруктарын эмиэ дириҥник ырытарга үөрэниэхтээхпит. Киэҥ кэпсэтии манна тахсыахтаах  — бу бырагыраама бүгүҥҥү быыбарынан эрэ муҥурданан хаалбат дуо, кэлэр уонча сылга уонна ол кэннэ дойдубут дьылҕата, сайдыыта хайдах буолуой, тугу өрө тутуохпутуй, өрөспүүбүлүкэбитин туох күүтэрий?

Билиҥҥи Арассыыйа Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыытын кэнниттэн таҥнары түспүт олоҕун-дьаһаҕын дьэ өрө тардынна диир кыахтаахпыт. Хайдах олорорун, сынньанарын, атыылаһарын бэйэтэ талар кыахтааҕын таһынан, быыбарга хандьыдааттары «ыйыынан-кэрдиинэн» буолбакка, өйүнэн-санаатынан талар дьон араҥата, арҕаа дойдулар этэллэринии, «орто кылаас» дьоно кэнники уонча сылга балачча элбээтилэр. Бу араҥа үөрэх хаачыстыбата уонна таһыма төһө үрдүүрүттэн көрөн өссө элбии турар кэриҥнээх. Оттон үрдүк үөрэҕи баһылыырга, идэлээх буолууга дьулуһуу Арассыыйа ыччатыгар баар, ол иһигэр, биһиги  өрөспүүбүлүкэбитигэр өссө күүстээх.

Путин этиитин анааран, бэйэм эбии санаа үөскэтэбин.

Саха аймахха ааспыт үйэ кэтэбил-манабыл үйэтэ этэ. Судаарыстыба туһугар хардата суох хары күүһүн анааһын үйэтэ эбит буоллаҕына, саҥа үктэммит ХХI-с үйэбит сатабыл үйэтэ буолара, сатабыллаах дьон үксүүрэ наада. Омук быһыытынан Арассыыйа иһигэр өрөспүүбүлүкэбит быраабын көрүнэр, туһанар уонна хас биирдиибит тус бэйэтин олоҕун бэйэтэ сатаан оҥостор-хааччынар САТАБЫЛ YЙЭТИН  тутарга сүбэбитин түмэрбит эрэйиллэр.

Аҕыйах ахсааннаахпытын, киин былаастан балачча тутулуктаахпытын умнубакка, бэлиитикэ эридьиэстэриттэн өрөспүүбүлүкэбитигэр туһаны оҥорору эмиэ сатыаҕыҥ.

Дьон үрдээбит ирдэбилин толуйар, кинилэри хамнастаах үлэнэн хааччыйар саҥа экэниэмикэ баар буоларын туһугар, бу хайысханы бэлиитикэтин сүрүн тосхоло оҥостор, ону хааччыйар былааһы өйүөхтээхпит. Саҥа технологиянан хааччыллыбыт үлэни саха ыччата баһылыырын, кыайа-хото тутарын, айымньылаахтык үлэлиирин холобурдара элбэх.

Ыччаппыт экэниэмикэ, билии уонна сайдыы аан дойдутааҕы күрэҕэр кыттар оҥкулун бүгүн оҥоруохтаахпыт. Кинилэр кыахтарын киэҥник туһанар быһыыны-майгыны сатаан тэрийдэхпитинэ, сайдыыбыт бигэ тирэҕин оҥостуо этибит. Ол туһугар дьоммут-сэргэбит олоҕу тутуу бары хайысхатыгар кыттар көҕө үрдүөхтээх. Бэрэсидьиэммит Егор Борисов туһаайыытыгар эмиэ дьон үлэлиир көҕүн үрдэтиини биир бастыҥ сорук быһыытынан туруорар. Сорох чунуобунньуктар “дьон-сэргэ тугу да аахайбат, наадыйбат” дииллэрин итэҕэйэн, ол этиллэрин курдук ээл-дээл олордохпутуна ханна да ыраатыахпыт суоҕа. ХХI-с үйэҕэ үөһэттэн биэрэр илиини манаһыы, үөһэттэн кэлэр ыйыыны кэтэһии тохтуохтаах. “Кэлтэй кэтэһииттэн санааҕыт самныбатын” диэн этиилээхпин. Бэйэ күүһүгэр эрэммэт буолуу, сарсыҥҥыны саарбахтааһын, буруйдааҕы көрдөөһүн киһи уонна уопсастыба ис эйгэтин сиир дьаат тэҥэ. Биһиги бары ханнык эрэ дьоллоохтук тэринэн олорор дойдуга көһөн хаалар кыахпыт суох. Кимнээх эрэ былааска кэлэн эмискэ оннук олоҕу тута охсуохтара диэн эрэнэр эмиэ кэрэгэй. Онон баар суоллартан хас биирдиибитигэр уонна биһиэхэ, төрүт олохтоох омуктарга,  арыый сөптөөхтөрө диэбиппитин талан, сүнньүбүтүн быһааран, сайдыы суолунан иннибит  диэки дьүккүйүөх, дьулуһуох тустаахпыт.

Дьэ ол туһугар уопсастыба олоҕор көхтөөхтүк кыттыаҕыҥ диибин. Бииргэ түмсэртэн күүрэр күрэхпит уон оччонон күүһүрүөҕэ. Бу кэнники сылларга  судаарыстыбабыт дьон көҕүлүүр социальнай саҕалааһыннарын уонна дохуоттаах дьарык көрүҥнэрэ үөскүүллэрин өйүү сатыыр. Путин бу хайысхаҕа судаарыстыба  бэлиитикэтин лаппа күүһүрдүөхпүт диир.

Түргэнник сайдар эбэтэр түҥнэстэр олоххо, көҥүл санаалаах, бырааптарын билинэр дьон уопсастыбаларын (гражданскай уопсастыба диэни) үөскэтиигэ мөккүөрдэр хаһан баҕарар бааллара, баар да буолуохтара. Ону эйэлээхтик, сиэрдээхтик быһаарсыыга киэҥник иһитиннэрии көрүҥнэрэ: хаһыат, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа, Интэриниэт көдьүүстээх үлэни көҕүлүөхтээх. Оччоҕуна эрэ дьон бэйэ-бэйэтигэр, былааска, сокуоҥҥа итэҕэйэр быһыыта-майгыта олохтонуо. Оччоҕуна эрэ мэһэйдэри кыайыахпыт, улахан да моһоллору туоруохпут.

Аан дойду саҥа геополитика үйэтигэр үктэнэн эрэр диибит. Судаарыстыбалар бэйэлэрин икки ардыларыгар итэҕэйсибэт буолуулара, үчүгэйдик, тоттук олорбут дойдулар экэниэмикэлэрэ кириисискэ хаптарыыта, былааһы күүс өттүнэн былдьааһыннар киһи аймах барытын да дьылҕатыгар тугунан диэлийэн тахсара биллибэт. Билигин атыттардааҕар быдан кытаанах тургутуулары ааспыт, хас эмэ үйэ тухары арҕааны уонна илини ситимнээн кэлбит улуу Арассыыйа судаарыстыба быһыытынан суолтата үрдүүр кэмэ үүннэ.

Дойдубут бу уустук кэмҥэ иннин диэки эрэллээхтик барарын, сайдыы суолун салгыы да утумнаахтык тутарын туһугар бу быыбарга эрэлбитин Путины кытта ситимнээтэхпитинэ сыыспаппыт буолуо. Кини бэчээккэ таһаарбыт матырыйаалыгар баар көрүүлэрин билсэн баран, итинник санаа күүһүрэр.

Дойдубут билиҥҥи туругун бөҕөргөтөн, бэйэбит өрөспүүбүлүкэ быһыытынан турукпутун көмүскүүрбүтүн, тупсарарбытын даҕаны өйдүөх тустаахпыт.

Биһиги бүгүн син сэниэлээхтик олоробут, өрөспүүбүлүкэбит балайда да туруктаах диэн сыаналыыбын. Дьэ онон, Сахабыт сирин олохтоохторо, дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит инники дьылҕатын төрдө-төбөтө, тутулуга-туурата туохханый диэн толкуйдуоҕуҥ. Сайдыыны саныаҕыҥ, кэскили кэпсэтиэҕиҥ, тускулу тутуоҕуҥ.

Егор Жирков,

норуот дьокутаата.

Кыым.ру -

http://www.kyym.ru/index.php/olox/politika/5641-2012-01-23-07-07-19