Ньурба сахалара хаҥалас сахаларыттан хаан-удьуор тардаллар. Номох быһыытынан, Дыгын Дархан ыар иэстэбилиттэн куотан, Ньырбакаан Мунньан Дархантан төрөппүт уолаттарынаан – Быркынаа Боотурдуун, Тойук Булгудахтыын уонна Босхоҥ Бэлгэтиини илдьэ Бүлүү умнаһыгар олохсуйаллар. Бу уолаттартан Хочо, Сунтаар уонна Марха улуустара тэнийбиттэр диэн этиллэр.

Ньурба улууһун сирэ-уота - 52,4 тыһ. км иэннээх, Саха сирин 1/60 иэнин ылар. Улуус төрүт олохтоох нэһилиэнньэтэ 2002 сыллаахха  — 25 858 эбит буоллаҕына, 2010 сыллааҕы биэрэпиһинэн  -- 14 330 хаалбыт. Сүрүн дохуоту алмаас бырамыысалыннаһа, тыа хаһаайыстыбата киллэрэр. Улууска алмаас, күрэҥ таас чох, көмүс, базальт, гаас, күндү таастар – агат, сердолик, яшма саппааһа баар. Мантан хостоноро – алмаас, таас чох уонна базальт. Тыа хаһаайыстыбатыгар – ынах-сүөһү, сылгы, ону таһынан сибиинньэ, көтөрү, саһылы туталлар. Оҕуруот аһын, туорахтаах бурдугу олордоллор. Маалыкайга – Степан Васильев аатынан сылгы собуотугар мэҥэдьэк сылгытын боруодатын иитэллэр.

Улуус экономикатын гаас суоҕа, уот мөлтөҕө, суол-иис куһаҕана улаханнык атахтыыр. Ньурба аэропордун балаһата ардах-самыыр түстэр эрэ сабыллан хаалар, саас-күһүн суолунан сырыы эмиэ тохтуур. Өрүһүнэн айан Бүлүү, Марха өрүстэр сайын иккис аҥаарыттан уулара түстэҕинэ букатын быстар.

Бордоҥ нэһилиэгин чулуу уола

Ньурба улууһун 19 нэһилиэгиттэн биир саамай улаханнарынан – Бордоҥ нэһилиэгэ буолар. Манна,  сахалартан бастакы уонна соҕотох дойду салалтатын таһымыгар тахсан үлэлээбит политическай, судаарыстыбаннай  деятель – Степан Васильевич Васильев төрөөбүтэ. Степан Васильев Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн  идэлээхтэр сойуустарын төрүттэспит киһи буолар. Кини ыарахан бырамыысыланнас сайдарыгар суолтата, өҥөтө  өссө иҥэн-тоҥон үөрэтиллэ, чинчийиллэ илик. 1930-с сылларга көмүс, өҥнөөх  металл хостуур, таҥастыыр производство оробуочайдарын идэлээхтэрин сойууһун Киин кэмитиэтин салайбыта. Онтон   ыарахан бырамыысалыннас бөлөҕүн РКП (б) КК иһинэн Баартыйа хонтуруолун кэмитиэтин салайааччытынан үлэлээбитэ. Степан Васильев ССРС ыарахан бырамыысылыннаһа атаҕар турарыгар далааһыннаах, күүстээх үлэни ыыппыта. Саха сиригэр  көмүс хостуур үлэни барытын кини тэрийбитэ, сааһылаабыта, промышленнай таһымҥа таһаарбыта. Билигин Степан Васильев курдук, дойду тутаах промышленнаһын салайар кыахтаах саха чулуу уола баара көстүбэт.

 Степан Васильев төрөөбүт Бордоҥугар, ахсынньы  17 күнүгэр 115 сааһын өрөгөйдөөхтүк бэлиэтиэхтэрэ.

Суол-иис

Марха эбэни өҥөйөн турар Маалыкай сэлиэнньэтэ (Бордоҥ нэһилиэгэ) Ньурбаттан хотугулуу арҕаа 96 км  чиэски сытар. Аттыгар  Малдьаҕар уонна Мэҥэдьэк (Хатыы) диэн 700-800 нэһилиэнньэлээх кытыы нэһилиэктэрдээх.

Бу үс нэһилиэк улахан айан суолуттан ыраах сытар буолан, улуус кииниттэн тахсар суола-ииһэ быстар мөлтөх. Ама киһи сиһэ-арҕаһа аҕыс аҥыы арахсан тиийэр сирэ буолаахтаабыт. Бэйэм холбор син уһаты-туора айаннаатым да, маннык айылаах амырыын иҥнэл-таҥнал, күөрэ-лаҥкы суолу өссө көрө илигим. Дьэ, эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар ынырыктаахай дьаабыта бу эбит! Ыарыһах, кыаммат, кырдьаҕас, оҕо-уруу бу айылаах 4,5 чааһы быһа, ис-үөс тиэриллэр суолунан хайдах айаннаан сылдьаахтыылларын айбыт таҥара бэйэтэ билэн эрдэҕэ…

Суол-иис мөлтөҕүн  бордоҥнор баһылыктара Василий Тихонов:

- Суолу-ииһи туруорсан этим-силиим баранна. Бара сатаан үс президеҥҥэ үһүөннэригэр көрдөһөн сурук суруйбуппут. Икки инникилэриттэн харда туппатаҕым. Үһүспүт хайыыр дьэ, -- үөһээ тыынар. – Аныгы үйэҕэ икки атахтаах Марска тахсары тобула сылдьар, биһиги бырыыбытыгар-бадарааммытыгар батылла сылдьабыт. Саатар, сайын эбэбит уолан хаалан сиринэн сылдьа сатаабыппыт ардаҕа бэрт буолан үнтү тиэрэ хаһан кэбистэрбиппит билигин да оһо илик. Улуус хааһынатыттан 200-чэкэ тыһыынчаны эрэ Ньурбалыыр суолга көрбүттэрэ… - баһын быһа илгистэр.

Суолларыгар 200 000 буолуохтааҕар 20 харчы түспүт сибикитэ көстүбэт. Кыра харчыга кыахтаах, анал тэрилтэ «Вилюйавтодор» биллэн турар ылсыбатах. Онон, маалыкайдар бэйэлэрэ 50 000-ны  эбэн, Иван Григорьев диэн киһини «ИП оҥорон» суолларын «тупсараары» сылдьалларын этэллэр. Баһылык ыксаан бүгүһүн Мииринэйтэн баран, суол оҥорор эргэ тиэхиньикэни көрдөһөн булбут. Алмаасчыттар «ыспысаанньаҕа» тахсыбыттарын ыһыктыбыттар. Сэлээркэтин харчытын мунньан-тараан, эбии 2 тыраахтыры булан өрүс тутуһуута  эбэни туораппыттар. «Дьэ, билигин сир тоҥмутун кэннэ суолбутун астаран көрүөхпүт. Хайаһар», -- диир.

Алмааһы үгүөрүтүк хостуурунан аар-саарга аатырбыт  Накыыннааҕы ГОК – Бордоҥ нэһилиэгин сиригэр турар. Ол онно хамнастан тутуллар нолуоктан 9 мөл. солк. киирэр эбит. «Маалыкайдар аһара байыахтара» диэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн кэлэр субвенцияларын быһан кэбиспиттэр, инньэ гынан син биир атын нэһилиэктэри кытары бүддьүөттэрэ тэҥнэһэн хаалбыт. Оттон тыа нэһилиэктэрэ билиҥҥи бүддьүөттэриттэн силигилии сайдыбыттара көстүбэт. «Аҥаардас 13 мөл. 800 тыһыынчабыт коммунальнай өҥөлөрү төлөһөргө барар. Кулууппутун сылы туоратарга 2 мөл. ирдэнэр», -- диир баһылык. Онон сир баайданан даҕаны улаханнык абырамматахтар.

Василий Тихонов Ботуобуйатааҕы алмаастаах сир туһаҕа тахсарын кэтэһэр. Накыын аттыгар Ботуобуйа карьера үлэҕэ киирдэҕинэ, эмиэ НДФЛ суотугар нэһилиэгин бүддьүөтүн хаҥатынаары.

Светлэйдээҕи ГЭС үлэҕэ киириэҕиттэн ылата, сайын иккис аҥаарыттан «ыарҕа харалыыр өһүөннэрэ» өрөөбөккө түһэр буолбут. «Онон оппутуттан көрөн туран   матабыт» диэн олохтоохтор суланаллар. Самыыр анныгар оттоммут от туох аанньа буолуой. Сытыйан-ымыйан бурҕаҥнас буруо буолар. От кырыымчыгыттан сыллата сүөһү, сылгы ахсаана аҕыйыы турар. Урут аҥаардас Ст. Васильев аатынан сопхуос Маалыкайдааҕы отделениятыгар 3650 ынах-сүөһү,  6000-ҕа тиийэр сылгы баара. Билигин 1620 эрэ ынах-сүөһү, сүнньүнэн, кэтэх ыалга хаалбыт. Сылгы собуотугар 980 сыспай сиэллээх иитиллэр. Собуокка «АЛРОСА» көмө көрө сатыыр да, дириэктэрдэригэр табыллан биэрбэккэ, үлэ тахсыыта көстүбэтэх. «Быйыл, саҥа дириэктэр – Реворий Васильев ананан кэллэ», - диэн кэпсииллэр.  Дьэ, хайаһаллар.

Уу

Иһэр уу боппуруоһун сыллата дьон туруорсар. Кистэл буолбатах, сир аннынааҕы саахалламмыт ядернай дэлби тэптэриилэр Марха эбэ  үөһээ тардыытыгар оҥоһуллубуттара. Аны сүүрүк үөһэ өксөйүүтүгэр Удачнай, Айхал, Накыын ГОКтара үлэлииллэр. Мархаҕа урут 30-тан тахса араас көрүҥ балык баар эбит буоллаҕына, билигин онтон 10-ча көрүҥэ эрэ хаалбыт. Ботуобуйатааҕы карьер аһылыннаҕына, иһэр уу боппуруоһа өссө сытыырхайыа диэн дьон дьиксинэр.

СӨ президенэ Егор Борисов сорудаҕынан, правительство бэрэссэдээтэлэ Г.Данчикова бордоҥнору «Ыраас уу» бырагыраамаҕа киллэрэн, 2014-2015 сылларга 24 сөл. солк. көрдөрөр курдук былааннаабыттар. «Кэлиҥҥи баһылыктар бу харчыны хайаан да туруорсан ылан, ыстаансыйа туттарыахтаахтар», - диэн Василий Тихонов баҕа санаалаах.

90-с сыллар ортолоругар Москубатааҕы эндокринологическэй институт быраастара кэлэн Марха умнаһыгар сытар нэһилиэктэр олохтоохторун доруобуйаларын туругун чинчийэ сылдьыбыттара. Онно зоб ыарыыта элбэҕин, аһара баран искэҥҥэ тиэрдэр таһымнааҕын бэлиэтээбиттэрэ. Зоб йод тиийбэтиттэн ыалдьар диэн буолар. 7 сылы быһа йодтаах туус, эмп-томп иһэрдибиттэрэ. Ол кэнниттэн  2003 сыллаахха кэлэн хаттаан бэрэбиэркэлээбиттэрэ – организмҥа йод тиийэр, ол гынан баран зоб ыарыыта өссө элбээбитин булбуттара. «Наһаа элбэх киһи, ол иһигэр кыракый оҕолор, элбэх түмүктээх (узел) аутоимуннай хроническай процесстаммыттар. Ол аата щитовиднай былчархай бэйэтин килиэккэтэ бэйэтин тканын алдьатар процеһа бара турар. Кэмниэ-кэнэҕэс бу ыарыы ракка, эбэтэр гипотиреозка кубулуйар. Гипотиреозтаах киһи – инбэлиит. Олорорун тухары щитовиднай былчархай гормонун солбуйар эмп иһэ сылдьыахтаах», -- диэн ол медико-биологическэй эспэдииссийэҕэ сылдьыбыт эндокринолог-быраас Маргарита Федорова кэпсээбиттээх.

Василий Гаврильевич балаһыанньа хайдах-туох буолбутун чопчулатаары үһүс медико-биологическэй эспэдииссийэни туруорсар эбит. Сыллата Ньурба улууһугар 30-40 киһи, Маалыкайдааҕы учаастак балыыһатыгар 13-15 киһи рагынан ыалдьан учуокка турарын РФ үтүөлээх бырааһа  Николай Николаев эмиэ хаһыаттарга суруйан турардаах.

Баһылык Василий Тихонов Маалыкай аттыгар артезианскай уу саппааһа баар диэн этэр. Билигин ол уу саппааһын үөрэтэн,  састаабын  быһааттаран, киһиэхэ үчүгэй буоллаҕына, дьоҕус ыстаансыйа туттаран хачайдаан киирэн барыахха наада диир.

Булт-алт

Урут Степан Васильев аатынан сопхуоска 87 кадровай булчут баара дииллэр. Биир сопхуоска 87 булчут диэн, элбэх сыыппара. Ол аата Марха умнаһа үллэ турар бултаах-алтаах сир дэннэҕэ. Билигин 2 булчут эрэ хаалбыт. Ону даҕаны бултуур ыырдарыгар алмаас көстөн букатын даҕаны өттүктэрин харалыыллара хаалбыт. Урут, кырата 300-чэкэ киһи булдунан айаҕын ииттинэн олорбут эбит буоллаҕына, билигин икки киһи дьиэ кэргэнин иитэрэ уустугурбут. «Манна компенсация көрүллүөхтээх дии саныыбын», -- диэн Василий Гаврильевич президеҥҥэ суруйбут суругун ис хоһоонуттан кэпсиир.

Нэһилиэк олоҕо

Маалыкайга 2035 киһи олорор. Онтон 1006-та кыыс, дьахтар, 1029- уол, эр киһи. 551 ыал баарыттан, 202-тэ кэтэх хаһаайыстыбалаах. 11 бааһынай хаһаайыстыбата, 25 дьоҕус урбаан тэрилтэтэ баар.  Икки дьыссааттаахтар, биир орто оскуолалаахтар. Маалыкай оскуолата улууска биир бастыҥ үлэлээх-хамнастаах агрооскуола буолар. Ол туһунан бу иннинээҕи нүөмэргэ суруйбуппут.

«Бордоҥ» ТХПК тэриллибитэ үс сыл буолла. 380-тан тахса чилиэннээх. Сыллааҕы эргитиитэ 5,5 мөлүйүөҥҥэ тэҥнэһэн улуус биир бастыҥ үлэлээх кооперативыгар кубулуйда. Онон Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министиэристибэтин граныгар тиксибит.

Айда диэн нэһилиэктэн балайда тэйиччи сытар сиргэ сайылык тутан, туох баар оборудованиетын туруоран, таҥан кэтэх хаһаайыстыбалар сүөһүлэрин ылан сайылаппыттар. «Кооператив үлэтэ-хамнаһа өссө тахсыыланыан сөп. Өскөтүн ньирэй көрөөччүгэ туспа ыстатыйанан хамнас көрүллэрэ эбитэ буоллар.  Тоҕо диэтэххэ, сүөһү көрөөччү төһө үүтү ыырынан харчы аахсар.  Ол харчынан -- ыанньыксыт, бостуук, торбос көрөөччү, учуотчут хамнастанар. Биллэн турар, харчы бытарыйан дуона суох буолан хаалар. Ол иһин биир киһи барытын тииһинэн көрө сатыыр. Ол ыарахан, киһи эрэ барыта кыайар дьыалата буолбатах. Аны үүтү ыан эрэ хамнастанар киһи,  хамнас сырсыытыгар ньирэйин улаханнык көрүө суоҕун сөп. Оннук да буолар. Үүтү нэһилиэккэ киллэрэн туттараҕын, онтон үүт сыаҕар эрийтэрэн баран, холбуу үүтүн төттөрү сайылыкка таһар (урукку курдук) кыах суох. Онон торбос көрүүтүгэр анал хамнастаах киһи көрүлүннэҕинэ сатанар », -- диэн баһылык санаатын этэр.

Кооператив биир үлэтинэн -- ыалларга дьиэ маһын аҕалан атыылыыр. «Ити өҥөҕө эдэр ыаллар ийэ хапытаалын хото туһанан эрэллэр» диэн кэпсииллэр. «Саҥа ыалларга судаарыстыба өттүттэн грант, субсидия көрүллэр эрээри, үгүс дьон төлөһөр кыахтара суох буолан хапсыбаттар. Онон сүөһү тутар ыалларга («тэриллиилээх-тэриллиитэ суох хаһаайыстыба» диэн араарталаабакка) хамнас төлөнөрө, сүөһү төбөтүгэр субсидия көрүллэрэ эбитэ буоллар, дьон кирэдьиит да ылалларыгар, араас граннар, субсидиялар бырагырааммаларыгар кытталларыгар улахан көмөлөөх буолуох этэ. Оттон өйөбүл баар буоллаҕына ыччат тыаҕа хаалыаҕа, олохсуйуоҕа. Дьиҥинэн үлэлиэн баҕалаах дьон элбэх. Тыаҕа былыр-былыргыттан сүрэхтээх дьон олорор, -- диэн Василий Тихонов этэр. – Олох баран иһэр. Уларыйыы барар. Бөһүөлэк кытыытыгар турар аптекабытын киин уулуссаҕа, почта аттыгар аҕаллыбыт. Кырдьаҕастар, оҕолоохтор пенсияларын, босуобуйаларын ылаат да, ыраата барбакка эмтэрин-томторун ыллыннар диэн. Түптээх дьиэтэ-уота суох  библиотекабытын урукку дьаһалта дьиэтин өрөмүөннээн онно олохсуттубут. Степан Васильев аатынан нэһилиэк түмэлэ тутан аспыппыт. «Комдргаметалл» ГУТ салайааччыта, биир дойдулаахпыт Карл Васильев улаханнык көмөлөстө. Спорт саалата тута сылдьабыт. Саҥа дьыл кэнниттэн үлэҕэ киириэҕэ».

Бу курдук бүгүҥҥү күҥҥэ тыа дьоно барахсаттар үлэлээн—хамсаан олороллор. Киһиэхэ хаһан баҕарар эрэл кыыма баар. «Тыа сирэ – омук биһигэ» диир буоллахпытына, «биһикпитин» тутар, көрөр-истэр, оҥорор дьоммут сарсыҥҥыга эрэллээх буолалларын хааччыйыахтаахпыт. Итиннэ бастатан турар, суол-иис тутуутугар улахан болҕомто ууруллара ирдэнэр. Сайдыы – суолунан кэлэр.