Быыбар туохтан «оҥоһулларый»?

Понедельник, 05 Декабря 2011 09:36
Оцените материал
(1 Голосовать)

vybory

Ааҕааччыны эрдэ сэрэтиэххэ наада, бу матырыйаал быйылгы ГД дьокутааттарын талар быыбар саҕана буолбакка, ол иннинээҕи быыбарга үлэлээбит идэтийбит «быыбардьыттартан» ылыллыбыта.

Быыбар, быыбар… сата баһын тарпыт, сүрэҕи-быары өрүкүппүт. Эмиэ хаһыс да төгүлүн, ситтэрбэт ыраҕа кубулуйбут КӨ¢ҮЛ БЫЫБАР дьэргэлгэнэ элэс гынан ааспытын сайыһа, харааста көрөн хааллыбыт. Ким эрэ кыайыы көтөллөнөн, омоллоон олоҕор тиксэн эрэрин биттэнэн, дьол-соргу түһүлгэтин тэрийэр, ким эрэ хотторуу хомолтотун курус амтанынан чачайа бэрдэрэн бүдүрүйэ бүктэ.

Быыбар диэн тугуй? Хандьытаат диэн кимий? Бу ыйытыыга урукку да, аныгы да быыбардарга кытта сылдьыбыт, кыттыбыт, кыттыахтаах да  хандьытааттары кытары уонна быыбар ыстаабын үлэһиттэрин кытары сэһэргэстим. Биллэн турар, дьон аата бэйэлэрин көрдөһүүлэринэн уларыйда.

Вера Н.:

-- Дьаһалта ресурсата-административнай ресурс. Быыбарга аҥардастыы айбардыыр, талбытынан дьаһайар тулхадыйбат күүс. Төһө да үптэн-астан, кыахтан-уохтан -- административнай ресурс өйөөбөтөҕүнэ эн хотттороҕун!

Бүтэһик уонча сылга бу күүс туох да үлүгэрдээхэй далааһыннанна. 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар былаастан тутулуга суох турбут хандьытаат быыбар түмүгүн эрэнэ кэтэһэр кэмнээх эбит буоллаҕына, билигин хоторо олус уустугун ааһан, кыаллыбат да суол буолла.

Судаарыстыбаннай Дума быыбарыгар  «Единэй Арассыыйа» баартыйа хандьытааттарын испиэһэгин дойду баһылыга бэйэтинэн баһылаата уонна баартыйа туһугар үрдүк дуоһунаһыттан тирэнэн туран дьону аҕытаассыйалаата. Муҥур сололоох киһи холобурун  субъектар салайааччылара эмиэ  батыстылар. Ону ким да сүөргүлээбэтэ. Сүөргүлүү санаабыт да буоллаҕына, ону аһаҕастык эппэтэ. Буолуохтаах буолуохтааҕын курдук. Ханнык дойдуга олороллорун билэн-өйдөөн эрдэхтэрэ. Тойон остуолу сырбатта да – быыбар түмүгэ билиннэ.

Куолас хомуйар ньыма

 

Николай И.:

-- Норуот – сүөһү, сокуон – мэкчиргэ төбөтө. Быыбар чугаһыгар тэрилтэ салайааччыларын адмресурс сорук-боллурдара кэрийэллэр. Чэ, холобур, оскуола дириэктэрэ Любовь Ивановнаҕа тиийэллэр. Уонна этэллэр: «Оскуолаҥ үлэһиттэрэ 100% биһиги хандьытааппытыгар куоластыахтаахтар. Ону ситиспэтэххинэ… уонна араас усулуобуйа туруораллар: «үлэҕиттэн уурайаҕын», «биэнсийэҕэ утаарабыт», «саҥа оскуола туттарабыт», «компьютер кылааһа аһабыт», эбэтэр чуолаан бэйэтигэр бэлэх-туһах, харчы-манньа үҥүлүтэллэр. Дириэктэр учууталларын хомуйан ылар уонна, бэйэлэрин дьонун тугунан тутарын билэр буоллаҕа дии, 100% киниэхэ куоластыахтааххыт диир. Ким да билбэт Николай Петровиһа кэлэн «Ивановка (Сидоровка, Петровка) куоластааҥ» диирэ дуу, бу аттыларыгар сылдьар, дьылҕаларын быһаччы быһаарар Любовь Ивановна “көрдөһүүтэ” дуу? Биллэн турар, дириэктэрдэрин тылын ордук истиэхтэрэ. Адмресурс оннук тэрилтэлэр салайааччыларын нөҥүө куолас хомуйар үгэстээх. Кими аһатан-сиэтэн, баай остуол тэрийэн күндүлүүр, кими (буруйдаах, аньыылаах-харалаах соҕустарын) сөмүйэтин чочоҥнотон «устуом» диэн куттуур, кими ыга үктээн «бэрдэр да, сабаас» диэн ирдиир. Салайааччыларбыт тугу эппиттэрин хоту сылдьар буоллахпыт. Ордук кырдьаҕас, орто саастаах өттүлэрэ.

«Бэлиитикэ -- ыраас илиинэн оҥоһуллубат»

Илья П.:

-- Быыбар иннинээҕи ыстаапка элбэхтик үлэлээбитим. Бэлиитикэ – кирдээх, ньэгэй дьыала. Ыраас, аньыыта-харата суох бэлиитиги тымтыктанан булуоҥ суоҕа. «Был бы кандидат, а статья всегда найдется». Ол иһин быыбарга хайаан да, булгуччу, «кирдээх» диэн ааттыыр технология туттуллуохтаах. Булгуччу! Оччоҕо эрэ кыайыаххын сөп, чуолаан -- биһиги дойдубутугар. Бастатан туран, утарылаһааччыҥ туһунан бөрүкүтэ суох сураҕы-садьыгы тарҕатыахтааххын. Онно «этэрбэс араадьыйатыттан», листовка  тарҕатыыттан саҕалаан интернеккэ, хаһыакка, араадьыйаҕа, телевидениеҕэ тиийэ “матырыйаал” быраҕыах тустааххын. Анонимка эбэтэр биир эмэ киһини харчыга атыылаһан, ол киһи аатыттан сураҕы тарҕатыахха сөп. Туох даҕаны утарылаһааччыҥ киһи хараҕын таба көрбөт буолуор диэри сир-буор сирэйдээтэххэ – эн «кирдээх» технологияҥ «үтүө түмүктэммит» эбит диэн сыана быһаҕын.

Иккиһинэн, быыбар иннигэр общагалары, малосемейкалары кэрийэн, быыбардыыр саастаах киһи аатын-суолун, пааспарын дааннайын устан тилигирэтэн ылаҕын. «Тоҕо» диэ? Тоҕо диэтэххинэ, быыбарга ити дьиэ олохтоохторо сылдьыбаттар. Быыбар күн, ол дьон аатын-суолун  туһанан тустаах хандьытаакка куолас эбэҕин. Ол хас да ньыманан оҥоһуллар.

Быыбар түмүгэ, бастаан, «ынахтыы», ол аата бюллетень устуукатынан --  илиинэн ааҕыллар. Бюллетень уопсай суумата тахсыбытын кэннэ хандьытааттар ааттарынан араараллар. Ол араарар кэмнэригэр (атыылаһан ылбыт хамыыһыйабыт чилиэнэ), утарылаһааччыга куоластаммыт бюллетени биһиги хандьытааппытыгар «куоластаммыт» бюллетенинэн солбуйар. Сиэбиттэн, сиэҕиттэн хостоон -- уларытан кэбиһэр. Эбэтэр быыбардыыр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ куоластааһын бүппүтүн кэннэ, били эрдэ эппит общагалар, малосемейкалар олохтоохторун ааттарын туһанан, наадалаах хандьытаат туһатыгар «куоластыыр». Быыбарга «өлбүт дууһалар»: дьиҥнээхтик өлбүт, көһөн барбыт дуу, ол кэмҥэ суох дьон дуу, элбэхтик наадалаах хандьытаат туһугар  «куоластыыллар».

Онтон, бюллетень «ынахтыы»  ааҕыллан баран, иккис түһүмэҕэр --компьютерга таҥыллан киирэр. «ГАСвыборы» диэн ааттанар. Дьэ, компьютерга киирбитин кэннэ, ол уокуруктан 50 куолаһы бэйэҥ хандьытааккар эбэҕин, бу уокуруктан 100-ү ылан уураҕын, итинтэн 200-ү быһа тутан эбэҕин... Итинник аан дойдуттан «итигэстээн» киһигин кыайыылаах таһаараҕын. Аһара харахха быраҕыллыбатын курдук  «уоруохха» наада.

 

Куоластааччыны атыылаһар ньыма баар. Урут 100, 200 солк. дьон куоластарын атыылыыр эбит буоллахтарына, билигин -- инфляция, онон 500 солк. тиийэ куоластарын атыылыыр буолбуттар. Киһиэхэ харчы биэрэҕин уонна «маннык-маннык хандьытаакка баран куоласкын биэр» диигин. Киһиҥ үөрэ-көтө харчы ылар уонна баран наадалаах киһиэхэ куолаһын биэрэр. Бүттэ.

Саллааттары үүрэн аҕалан элбэхтик «бэйэ туһатыгар» куоластатааччылар. Быстах кэмҥэ олоро кэлбит дьону эмиэ туһаныахха сөп. Хаайыылаахтары да туһаныахха сөп. Элбэх ньыма баар, сороҕун аһа барбаппын.

Сууттаһаннар да кыайбаттар. Сүүһүнэн, тыһыынчанан киһини хайдах бэрэбиэркэлиэхтэрэй? Систиэмэни утары хайдах да барбаккын.

Куолас хайытыы

Вера Н.:

-- Куолас хайытар ньыманы быыбарга хото тутталлар. Холобур, икки атын-атын омук, эбэтэр атын-атын түөлбэ дьоно быыбарга сүрүн киирсээччи буолар түбэлтэлэригэр, бу ньыма туттуллар. Холобур, саха уонна нуучча хандьытааттар бааллар. Кинилэр хайаан да «иккис сирэйинэн» утарылаһааччыларын омугун туруораллар. Эбэтэр, утарылаһааччыҥ омугуттан эбии  хас да  хандьытааты быыбарга кытыннараҕын. Оччоҕо кини электоратын куолаһа быыбарга «бытарыйан» хаалар.  Түөлбэнэн киирсиигэ эмиэ итинник: утарылаһар киһиҥ биир дойдулааҕын көмөлөһөөччүнэн ылаҕын. Эбэтэр кини үлэлиир эйгэтиттэн дуу, биир сулууспалааҕыттан дуу, аймаҕыттан дуу хас да хандьытааты быыбарга киириһиннэрэҕин.

Дмитрий Р.:

-- Быыбарга киирсэр хандьытааттар бэйэ икки ардыгар дуоһунаһынан эргинэллэр. Холобур, биир, икки эбэтэр хас да буолан түмсэн баран биир хандьытаат туһатыгар быыбарга кыттартан аккаастаналлар. Уонна киниэхэ куоластаары сылдьыбыт дьону, ол хандьытаакка куоластыылларыгар аҕытаассыйалыыллар. Онтун манньатыгар, кэлин, киһилэрэ кыайдаҕына -- сылаас олбоххо, үрдүк дуоһунаска тиксэллэр.

Илья П.:

-- Бэлиитикэ ылсыылаах-бэрсилээх буолар хаһан баҕарар. Холобур, «бүгүн эн миэхэ көмөлөһөҕүн, оттон мин эйигин сарсын быыбарга кытыннарабын уонна кыайыылаах оҥоробун» диэн эмиэ буолуон сөп. Ханнык эрэ тыҥааһыннаах боппуруоска бу киһи биирин өйүүр. Аныгыскытыгар өйөбүл ылбыт киһи иккиһигэр көмөлөһөн,  быыбарга туох баар күүһүнэн-уоҕунан, былааһынан өйүүр.

 Кадры «иитии»

Дмитрий Р.:

-- Ханнык баҕарар былаас истигэн, толоругас чаҕырга наадыйар. Оннук буолуохтаах даҕаны, оччоҕо эрэ ыытар бэлиитикэтэ атахтаммакка олоххо киирэр туруктаах. Ол иһин дьоһуннаах дуоһунаска бэйэ киһитин туруорар дьүккүөрдээхтэр. Быыбарга адмресурс буккуспат түгэнэ диэн биир: хандьытааттар бары былааска «бэйэ дьоно» буоллахтарына.  Эрдэттэн быыбарга кыттар хандьытааттары чыыскалыыллар: кими эрэ докумуона ситэтэ суох диэн регистрациялаабаттар, кими эрэ куттаан, кими эрэ атын солонон манчыыктаан киллэрбэттэр.

Илья П.:

-- «Бэйэ дьонугар» быыбарга чэпчэки усулуобуйаны оҥороллор. Холобурга диэн этэбин, «бэйэ киһитэ» -- хандьытаат Уйбаныап Чурапчыттан  төрүттээх. Бөтүрүөп -- «соччото суох» хандьытаат Тааттаттан уустаах. «Бэйэ киһитэ» кыайарын ситиһээри быыбардыыр уокуругу «оҥоробут» -- Чурапчы улууһа онно 90% ылар, оттон Таатта улууһа -- 10%. Ким кыайарый? Биллэн турар Уйбаныап!

Бу буолар -- кадры «иитии» диэн.

Быыбар – арыы-сыа аллар

Вера Н.:

-- Быыбарга туох да үлүгэрдээх үп хамсыыр. Оннооҕор нэһилиэк баһылыгын дуоһунаһыгар 500 тыһ. солкуобайга тиийэ орускуоттууллар. Оттон куораттар,  улуустар, өрөспүүбүлүкэ быыбардарыгар төһөлөөх харчы хамсыыра буолуой?! Киһи сатаан аахпат суумата!

Листовка, ыстатыйа суруйар суруксут, таҥар, ыйыыр, тарҕатар, бэчээттиир, аҕытаассыйалыыр, таһар-көтөҕөр, булар-талар, кэпсиир-кэпсэтэр… ыстаап үллэ турар үлэһиттэрэ… бу дьоҥҥо барытыгар хамнас төлүөхтээххин. Онон быыбар диэн олус илистиилээҕин таһынан орускуоттаах дьыала.

Билиҥҥи кэм хандьытаата кимий?

Егор А.:

-- Дьону сүүлүктээн тиэрэ байбыт киһи, өссө байаары, сокуонунан араҥаччылаттараары дьокутаакка талаһара кэмнээх буолуо дуо? Харчынан сабыта тамнааттаан -- телевизорга көстөн, хаһыакка тахсан, араадьыйаҕа саҥаран – норуот туһугар «сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар» киһи имиджин эрдэтинэ оҥостунар. Онтон тустаах кэмҥэ хандьытаакка кубулуйан күлтэс гына түһэр.

Быыбарга кыттар  илистиилээх

Быыбарга кыттыбыт кыайыылаах да, хотторуулаах да өттө улаханнык илистэр. Эт-хаан даҕаны, сиэр-майгы да өттүнэн сылайаллар. Сайдыылаах дойдуга, саамай кырата -- 1 ый, быыбарга кыттыбыт уонна үлэлээбит дьону реабилитациялыыллар. Онно тустаах психологтар, психотерапевтар идэтийэллэр.

Биһиги дьоммут, бэрдэ буоллар, сылааларын арыгынан таһаарына сатыахтара. Сахалыы илбиттэрэн, имиттэрэн, арчылатан илистибиттэрин аһарыналлара ордук көдьүүстээх буолуох этэ, дьиҥинэн.

Егор А.:

-- Быыбар – көрүнньүк, оонньуу, фарс. Онон хандьытааттар быыбарга күлэ-күлэ, сүрэҕинэн буолбакка, өйүнэн кыттыҥ диэн сүбэлиибин.

Улуу фарс

Быыбар туһунан бэрт бөрүкүтэ суох өйдөбүл үөскээтэ Оттон олохпут оҥоһуута, тутула оннук охсуллан турдаҕа. Хандьытааттар барахсаттар, аныгыскы быыбарга кыттаргытын-кыттыбаккытын сыта-тура сыымайдааҥ, ырытыҥ, ыраҥалааҥ.

Биир өттүнэн, административнай ресурс өйөбүлэ суох кыттан кыайбатаххыт да иһин, дьоҥҥо-сэргэҕэ бааргытын биллэрэн, «бэлитиическэй ыйааһын эбинэн» норуокка ытыктанаргытын көрдөрүөххүтүн сөп. Былаас ситимигэр хабыллыбакка эрэ, уопсастыбаннай хамсааһыннары, тэриллиилэри баһылаан-көһүлээн, муннутуттан сэтиилэммит сүөһү курдук, хайа диэки салайалларын хоту барсан испэт, КӨ¢ҮЛ БЫЫБАРЫ туруулаһар уонна туруорсар гражданскай өйү-санааны үөскэтэргэ тирэх буолуоххутун сөп. Норуот «сиэрэ, сокуона суох атаҕастаммыты» өрүү аһынар уонна батыһар айылгылаах.

Добавить комментарий

Защитный код
Обновить

Aartyk.ru