АРЧЫ ДЬИЭТЭ ТУТУЛЛУО ДУО?

Четверг, 30 Августа 2012 08:39
Оцените материал
(0 голосов)
Табаҕатааҕы 7 №-дээх кытаанах режимнээх холуонньаҕа Арчы дьиэтин тутуу боппуруоһа ууустугурбутун туһунан суруйуулар кэлиҥҥи кэмҥэ бэчээккэ да, интернеккэ да тахсыталаатылар.
Ааспыт нэдиэлэҕэ Россия Накаастабылы толорор федеральнай сулууспатын Саха сиринээҕи управлениетын (кылгатан – НТУ) Общественнай сэбиэтин чилиэннэрэ ити холуонньаҕа киирэ сылдьан, Арчы дьиэтин уолаттарын кытта эмиэ көрүстүбүт.
***
Хайалара да туоратыллыбат
Бу Арчы дьиэтэ, дьиҥэр, аата эрэ «дьиэ» диэн. Холуонньа кулуубун муннугар баар хоско сахалыы тыллаах, өбүгэлэрин үгэһин билиэн баҕалаах хаайыылаахтар «Арчы дьиэтэ» диэн ааттаан тэриммиттэрэ инньэ алтыс сылыгар барда. Мин үлэбинэн бу холуонньаҕа киирдим эрэ, уолаттарга хайаан да сылдьан ааһабын. Үс сыллааҕыта бу «дьиэлэрэ» сабыллар кутталланан, анаан-минээн тиийэн, кэпсэтэн, ол түмүгэр «Сырдыкка дьулуһарга төһүү буолар/Хаайыыга баар Арчы дьиэтин сылааһа сөҕүрүйбэтэр ханнык» диэн улахан ыстатыйам бэчээттэммитэ («Саха сирэ», 17.09.09, 171 №). Арчыларын дьиэтэ (хоһо) этэҥҥэ сабыллыбакка, күн бүгүнүгэр диэри үлэлии турар.
Манна даҕатан, Россия Накаастабылы толорор федеральнай сулууспатын Саха сиринээҕи управлениета итэҕэл боппуруоһугар ураты болҕомто уурарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Ол курдук, управление Нуучча Православнай Таҥара дьиэтин Дьокуускайдааҕы уонна Ленскэйдээҕи Епархиятын, ону тэҥэ, «Духуобунас киинэ» мусульманнар религиознай тэрилтэлэрин кытта Сөбүлэһии түһэрсэн үлэлээбитэ хас да сыл буолла. Православнай христианнар, евангелистар, кэлиҥҥи кэмҥэ ислам итэҕэллээхтэр эмиэ холуонньаларга кэмиттэн кэмигэр сылдьаллар, бэйэлэрин дьоннорун кытары сибээстэрин быспаттар.
Хаайыыларга баар итэҕэл тутууларын туһунан урут хаста да суруйан турабын, бүгүн ону санаталаан аһарыым. Ол курдук, православнай Таҥара дьиэтэ Табаҕатааҕы уонна Мохсоҕоллоохтооҕу холуонньаларга бааллар, Үөһээ Бэстээх хаайыытыгар тутуллуохтаах. Атыттарга мэлииппэ ааҕар хостор бааллар.
Аны туран, 2010 сыл алтынньытыгар бу Үөһээ Бэстээх 3 №-дээх уопсай режимнээх холуонньатыгар аан бастакытын Айыы дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Буруйдарын боруостааччылар бэйэлэрэ тыл көтөҕөн, туруорсан, ону СР Общественнай кэтээн көрөр хамыыһыйатын, Накаастабылы толорор управление уонна бу холуонньа салалтатын өйөбүллэринэн, саха итэҕэллээх хаайыылаахтар баҕа санаалара ити күн олоххо киирбитэ.
Биир да тоһоҕото суох уонна аҕыйах ый иһинэн тутуллубут бу Айыы дьиэтин аһыллыытыгар Айыы үөрэҕин тарҕатааччы Лазарь Афанасьев-Тэрис аал уоту аһатан алҕаабыта, биллиилээх асчыппыт Иннокентий Тарбаахап саламаатынан, алаадьытынан күндүлээбитэ.
Бу күн тутуу матырыйаалларынан көмөлөспүт предприниматель уолаттар, тутууга үлэлээбит, кыттыспыт дьон бары бэлиэтэммиттэрэ, махтал тылларын туппуттара.
Бу соторутааҕыта ити холуонньаҕа бара сылдьан көрдөхпүнэ, Айыы дьиэтэ ып-ыраас, сып-сырдык турар этэ. Сиэр-туом оҥоһуллар, туох эмэ тэрээһин ыытыллар кэмигэр эрэ аһыллар, онуоха диэри хатыы сылдьар буолбуттар эбит.
Аны туран, былырыын, эмиэ алтынньы ыйга, Табаҕа хаайыытыгар ислам итэҕэллээх дьон Үрдүк Айыыларын дьиэтэ – мечеть – тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Бу мечеть Дальнай Восток хаайыыларын үрдүнэн соҕотох мечеть. Үбүлээһинин, мусульманнар общиналара бары кыттыһан уйуммуттара. Холуонньаҕа мечети тутуу туһунан кэпсэтии уруккуттан баара эрээри, былырыын эрэ олоххо киирбитэ, икки ыйтан ордук кэм иһигэр тутулла охсубута. Тутуутугар, омугуттан тутулуга суох элбэх киһи (хаайыылаахтар бэйэлэрэ) кыттыбыттара. Мечеть ис-тас көстүүтүн бырайыактааһынын ити хаайыыга буруйун боруостаан олорор «мэрия дьыалатын» фигурана Сергей Петров оҥорсубут диэн баара.
Ити мечеть аһыллыытыгар тиийэ сылдьан, Арчы дьиэтин уолаттарыгар таарыйан, кинилэр санааларын эмиэ истибитим. «Мечеть аһыллыытын өйүүбүт, – төһөнөн элбэх киһи итэҕэллээх буолар да, соччонон үчүгэй буоллаҕа, итэҕэл көрүҥүттэн тутулуга суох. Саамай сүрүнэ – киһи киһинэн хаалыахтаах, кэрэҕэ, үчүгэйгэ, сырдыкка тардыһыахтаах» диэбитэ, Арчы дьиэтин сүрүннээччи-тэһииннээччи Анатолий Богослов.
Дьэ, маны барытын истэ-билэ, көрө сылдьан, Накаастабылы толорор управление салалтата ала-чуо Арчы дьиэтин тутууну утарар, бопсор диэн этиини итэҕэйиэххэ сөп дуо? Суох. Бобор түгэннэригэр, үлэлэригэр улахан «минус» оҥостоллорун, бэйэлэригэр «бириигэбэр» баттаналларын онто да суох өйдүүллэрэ буолуо.
***
Сыарҕа баһа туохтан иҥнэн турарый?
Ити Үөһээ Бэстээх хаайыытыгар Айыы дьиэтэ, Табаҕатааҕыга мечеть утуу-субуу тутуллубуттарын кэнниттэн, Арчы дьиэтин (хоһун) уолаттара туспа балаҕан дьиэлэниэхтэрин баҕарыахтаахтара, туруорсуохтаахтара сэрэйиллэр этэ. Бэл диэтэр, мусульманнар Үрдүк Айыыларын дьиэтин тутуннулар, оттон биһиги, олохтоохтор, бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар тоҕо туттуо суохтаахпытый дии саныыллара оруннаах бөҕө буоллаҕа.
Ити баҕа санааларын олоххо киллэрэр хардыылары бу сыл саҥатыттан оҥорон барбыттар. Үс хаайыылаах цементэн Дьыл Оҕуһун уонна Дьөһөгөй оҕотун оҥорбуттар. Билигин сэлии кыылы оҥорон бүтэрэн эрэллэр. Бу скульптураларынан Дьокуускай куорат 380 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт куонкуруска кыттан, ол бириэмийэ харчытынан тутуу матырыйаалларын атыылаһар былааннаахтар эбит. Киин куораппытыгар итинник ураты бэлэхтэри оҥорон, бэл диэтэр, скульптуралар ханна туруоруллуохтаахтара кытары быһаарыллыбыт курдук буолбут эбит.
Онуоха баара, куонкуруска цементэн оҥоһуктары ылбат буолан, ити былааннара туолбатах. Ол иһин аны ити оҥоһуктарын атыылыырга быһаарыммыттар. Оннук кэпсэтии баарын Табаҕа холуонньатын билигин быстах кэмҥэ салайар, ис сулууспа полковнига Владимир Узлов эмиэ бигэргэтэр.
Бу ааспыт көрсүһүүбүтүгэр, Владимир Николаевич ити скульптуралары атыылыыры бакаа тохтоппуттарын иһитиннэрдэ. Балаҕан ыйыгар саҥа начальник ананан кэллэҕинэ, кини быһаарыаҕа диэтэ. Манна даҕатан эттэххэ, бу холуонньа уустук учаастак буолан буоллаҕа, начальниктара сотору-сотору уларыйар. Сыыспат буоллахпына, 2006 сыллаахтан бэһис начальник уурайда – ким эрэ биэнсийэҕэ, ким эрэ атын салааҕа ананан барар.
Оттон Арчы дьиэтин уолаттара «атыылаһыан баҕалаах дьон баар» дэһэллэр. Биһиги сылдьарбытыгар, «Аар Айыы» религиознай тэрилтэттэн Августина Яковлева уонна Тамара Тимофеева ыалдьыттыы киирбиттэр этэ. «Аар Айыы итэҕэлэ», В.П.Кондаков «Алгыстар – эн көмүскэллэриҥ» диэн кинигэлэри аҕалбыттар. Уолаттары кытта итии үүттээх чэй иһэ-иһэ, арыылаах алаадьы сии-сии, Арчы дьиэтин тутуутун туһунан кэпсэтэ-ипсэтэ олороллоро. Ити сэһэргэһэн, Арчы дьиэтин бырайыагын оҥорууга «Аар Айыы» көмөлөһөрүгэр быһаарбыттар. Сунтаардааҕы Арчы дьиэтин бырайыагынан оҥорор буолбуттар. Маны сэргэ, хаайыыга Арчы дьиэтин тутууга көх-нэм буолуохтаах дьон төлөпүөннэрин нүөмэрин биэрэр наадалаах: Николаев Афанасий Алексеевич – +79142872517 уонна Платонова Марина Спиридоновна – +79241650022. Арчы дьиэтин тутууга көмөлөһүөн баҕалаахтар бу дьону кытта сибээстэһиэхтэрин сөп.
Буруйдарын боруостааччылар бу скульптуралара чахчы тупсаҕай көстүүлээхтэр, дьоһун көрүҥнээхтэр. Киһи кыбыстыбакка, хайа баҕарар сиргэ туруоруон сөп. Хас биирдии оҥоһукка уонча куул цемент, икки-үс ый барбыт. Билигин сэлии кыыл төбөтүн «түүтэ» эрэ оҥоһуллара хаалбыт. «Түүтүн» уус уолаттар боробулуоханы уматан, тимири төнүннэрэн, баайан, төгүрүччү иилэн оҥороллор эбит.
Сүрүн тиэмэбитигэр төнүннэххэ, Арчы дьиэтигэр анаан сир бэриллибит эбит. Православнай храм аттыгар. Оччотугар үс итэҕэл дьиэтэ үһүөн кэккэлэһэ туруохтаахтар. Быйыл, Ньукуола күн, бу сирдэригэр алгыс сиэрэ-туома толоруллубут. Дьиэни тутуу эрэ хаалбыт. Ону баара, онно сүрүн мэһэйи саҥа РФ Градостроительнай кодексата үөскэппит. Бу кодекс ирдэбилинэн, управление ити Арчы дьиэтин тутууга Россия Накаастабылы толорор федеральнай сулууспатын киин аппараатыттан көҥүл ылыахтаах, бигэ тутуулар бары холуонньалар баланстарыгар туруоруллуохтаахтар. Ирдэниллэр докумуоннары барытын хомуйан, бэлэмнээн, киин аппараакка ыытаары сылдьаллар. Ол кэнниттэн ФСИН көҥүл биэрдэҕинэ, дьэ, тутуу сметатын оҥорон, үбүлээһин суолларын тобулуохтаахтар. Былырыыҥҥааҥҥа диэри Саха сиринээҕи управлениета бэйэтэ быһаарар буолан, маннык тутуулары ыытар судургу этэ.
Онон, бу боппуруоска ханнык быстах түмүгү оҥоруохха сөбүй? Сир баар – көҥүллүүллэрэ эрэ наада. Арчы дьиэтин бырайыага оҥоһулларыгар эрэл баар, сметата бэлэмнэннэҕинэ, үбүлээһинэ да быһаарылла сыһар ини. Дьиҥэр, урукку былаан быһыытынан, Мохсоҕоллоох хаайыытыгар Айыы дуу, Арчы дуу дьиэтэ эмиэ тутуллуохтаах. Ити гынан баран, бастаан бу Табаҕа киэнэ быһаарыллыан наада.
«Саха сирэ» хаһыат бу Арчы дьиэтин тутуутун кэтээн көрөн сырдатыаҕа.

Вера МАКАРОВА, "Саха сирэ".

Добавить комментарий

Защитный код
Обновить

Aartyk.ru