Аан дойду улахан итэҕэллэрин төрүттэммит устуоруйаларын да холобуругар көрдөххө, итэҕэл, биир күнүнэн суруллубатах, быстах санаанан айыллыбытах, сүҥкэн духуобунай баай буоллаҕа эбээт. Тыһыынчанан сыллар усталарын тухары этиһэн-мөккүһэн, сэриилэһэн-иллэһэн, элбэх сыранан, хаан тохтуунан даҕаны биир түмүккэ, биир догмаҕа кэлбит суоллаахтар.

Соторутааҕыта «Аар Айыы итэҕэлэ» диэн үс илии халыҥнаах сүдү кинигэ бэчээттэнэн күн сирин көрдө. Кинигэ хара тахсыаҕыттан улахан сэҥээриини тарта. Ким эрэ «саха библията, дьэ, бу!» диэтэ, ким эрэ саннын ыгдах гыннарда, ким эрэ «сорох түгэннэрин» ылынна, сороҕун ылыммата. Ол да буоллар «тааҕы таах» дииртэн бары туттуннулар.

«Аар Айыы итэҕэлэ» кинигэ ааптара Айыы ойууна -- Владимир Алексеевич Кондаков. Кини, билэргит курдук, орто дойдуттан барбыта. Кондаков олоҕун устата суруйбут үлэтин мунньан-тараан, сыа-сым курдук тутан биир кинигэҕэ хомуллан тахсарыгар Ил Түмэн дьокутаата Афанасий Максимов өҥөтө улахан. «Таайым кэриэс-хомуруос тылын» толордум диэн кини этэр. Оттон кинигэ ис хоһоонун сааһылааһыҥҥа «В.А.Кондаков аатынан норуот эмчиттэрин ассоссиациятын» салайааччыта Августина Яковлева уонна эмиэ сол тэрилтэ кыттыылааҕа Тамара Тимофеева төһүү күүс буолбуттар.

Киһи итэҕэлэ суох – киһи буолбат 

Саха омуга – киһи аймах иннигэр – томороон тымныылаах, тыйыс айылҕалаах хоту сири баһылаабыт, олоҕу төрүттээбит, тыа хаһаайыстыбатын саамай хотугу көрүҥүн сайыннарбыт сүдү өҥөлөөх. Хотугу цивилизацияны төрүттээһин аҥаардас тыыннаах хаалар эрэ өрө мөхсүүтүттэн тахсыбатаҕа, уһулуччу күүстээх итэҕэлгэ тирэҕирэн төрүттэммитэ, сайдыбыта диир дьону кытары сөбүлэһиэх кэриҥнээхпит. Улахан, сүдү -- куруук ис хоһоонноох, толору соруктаах-сыаллаах буолар үгэстээх .

Хас биирдии норуот бэйэтин айылгытыгар, айылҕатыгар чугаһы, дьүөрэлэһэри ылынар. Саха олоҕор тугунан да барсыбат «кэлии» итэҕэллэр, тэнийэр, тарҕанар кыахтара суох. Киһи – итэҕэлэ суох киһи буолбат. Туохха эрэ итэҕэйиэхтээх, туохха эрэ тардыһыахтаах. Аныгы буккуурдаах, иннэ-кэннэ биллибэт олоххо итэҕэлгэ наадыйыы олус күүһүрэн турар. Дьон кураанахсыйбыт дууһаларын тугунан эмэ да буоллар «толоруна» сатыыллар. Ол иһин эмиэ үйэбит курдук «саарбах суоллары» батыһан ханна тиэрдиэхтэрэ биллибэтин «ыллыктарынан» хаамсаллар. «Саха итэҕэлин» «тарҕатааччыларбыт» бэйэлэрин истэригэр иллэрэ суоҕа, мөккүһэр-этиһэр майгылаахтарын көрө-истэ сылдьан, киһи «саха итэҕэлэ» диэтэхтэринэ, хайдах эрэ иэрэҥ-саараҥ дьыаланы этэллэрин курдук ылынабыт. Дьиҥинэн, халыҥ омук курдук тыһыынчанан сылы мөккүһэр кэммит, кыахпыт суох. Аҕыйах ахсааннаах норуот «жрецтэрэ» биир түмүккэ кэлиэхтэригэр диэри бытанан да бүтээ инибит. Онон, илбээн-холбоон, күүһү түмэн, суруллубут үлэлэри чөмчөтөн тулхадыйбат итэҕэл сокуоннарын олохтуур уолдьаспатаҕа буолуо дуо?

Айыы ойууна

Владимир Алексеевич Кондаков, итэҕэлгэ үлэлиир дьонтон уратыта диэн, кини бэйэтэ аптаах-хомуһуннаах, улахан айылҕалаах киһи этэ. Ол ону мэлдьэһэр киһи арааһа суох буолуохтаах. Иккиһинэн, кини практически – олоххо тутан-хабан, төрүттэһэн үлэлээбит киһи буолар. «Норуот эмчиттэрин ассоциациятын» төрүттээбитэ. Эмтиир дьоҕурдаах дьону мунньара, үөрэтэрэ, салайара. Норуот эмтээһинин уонна духуобунаһын наука өттүттэн чинчийэр «Үрүҥ Аар Тойон» тэрилтэни олохтообута. Тыһыынчанан ааҕыллар Саха сирин отун-маһын арааһын суруйбута, үөрэппитэ. Ол үүнээйини ханнык ыарыыга, хайдах туттан эмтэнэргэ быһааран кинигэ таһаарбыта.

Кондаков тэрйбит тэрилтэлэрэ билигин да үлэлии олороллор. «Норуот эмчиттэрин ассоциацията» Дьокуускай кытыытынааҕы – Көтөр фабрикатын түөлбэтигэр, туспа дьиэ-уот туттан, тэлгэһэ тэринэн алгыс сиэрин-туомун, эмтээһиннэри ыыталлар. Дьон син, улахан киэҥ реклама ыытыллыбатын да үрдүнэн, бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн ыллыктарын саппаттар эбит. Ол аата дьон, ханнык эмэ сорҕото, Аар Айыы итэҕэлин ылынан, итэҕэйэн, күннээҕи олохторугар киллэрбиттэрин туоһулуур буоллаҕа.

Итэҕэлгэ тиэрдэр суол араас

Норуот эмчитэ, ассоциация салайааччыта – Августина Ильинична Яковлева  Өлүөхүмэ Кыыллааҕар төрөөбүт, Сунтаарга иитиллибит, онно үйэтин сааһын тухары олорбут, оҕо бырааһынан үлэлээбит. «Кыра эрдэхпиттэн ыалдьар киһини сатаан тулуйан көрбөт этим. Булгуччу ол киһини тыытан дуу, имэрийэн дуу, тиһэх уһугар «суһал көмө» ыҥыран дуу – көмөлөһүөхтээҕим», -- диэн педиатр буолбут төрүөтүн кэпсиир.

Августина Ильинична ординатуратын Ленинградка барбыт. «Онно сылдьан хараҕым аһыллыбыта, -- диир. – Омуктар – европеецтар азиаттарга тэҥнээтэххэ эттэрин-сииннэрин тутула букатын атын. Тыҥа курдук дыг-дах сымнаҕас эттээхтэр, үскэл дьон. Эми-тому, официальнай медицинэ – Европейскай үөрэх буоллаҕа, ол иһин ити дьоҥҥо туһуланан оҥоһуллубут, уонна дозалара быһыллыбыт буолан, түргэнник үтүөрэллэр. Эттэрэ-сииннэрэ ылынар. Үлэлээбит уопуппуттан көрдөхпүнэ, саха оҕотугар үгүс эмп, официальнай медицинэ быспыт дозата – улахан буолар. Тута  анаалыстара уларыйан киирэн бараллар. Ол иһин, холобур систиэмэ туруорарбар, оҕоҕо төһө доза сөп буоларын быһаараары, оҕо пульсун бигээн көрөрүм – аһара бараары гыннаҕына сүрэҕин тэбиитэ түргэтиир».

Быраас үлэтэ, ордук тыаҕа, туох да оборудованиета, аппарата суох сиргэ ыарахан. А.Яковлева: «Ыарахан туруктаах оҕону күн тахсыытыгар тиэртэххэ, ол күнү туоруур» диэн этэр этилэр. Кырдьык, туох баар күүстээх, гормональнай эмтэр күн тахсыыта ананаллар. Ол сылдьан, былыр биһиги өбүгэлэрбит хайдах эмтииллэрэ буолла, диэн санаа үүйэ-хаайа тутар буолан барбыта. Оҕону быыһыырга, ыксаатаххына, таҥараттан көрдөһөҕүн. Араас буолар…» -- диир.

Онтон 1990 сыллар саҕаланыыларыгар «Сахаада» хаһыакка биллэрии көрөр: «баҕалаах дьону норуот эмтиир ньымаларын кытары билиһиннэрэбит» диэн. «Тохсунньу этэ. Ыыс-быдан тымныы. Нам училищетына саалатыгар олус элбэх киһи мустубут этэ. Арай аан аһыллынна. Санныгар диэри куудара баттахтаах, сырдык ыраас сэбэрэлээх, бөрө саҕынньахтаах, уһун остоох тыс этэрбэстээх киһи киирдэ: «Дорооболоруҥ!» диэтин кытта мин сонно тута оннубун булбутум» диэн Августина Ильинична ахтар.

Алгыс аалы хоҥуннарар

Билигин учууталларын В.А.Кондаков аатынан норуот эмчиттэрин түмсүүтүгэр отучча эмчит баар эбит. Ону таһынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр-көстөр дьон сүбэһит, доҕор, үөрэтээччилэр быһыытынан эмиэ чилиэнинэн киирбиттэр. Августина Яковлева бэйэтэ эмиэ эмтиир, арчылыыр, көмүскэл-харысхал алгыстарын ыытар. «Киһи олоҕун хас биирдии суолталаах түһүмэҕэ: төрөөһүнэ, дьыссаакка, оскуолаҕа барыыта, үөрэххэ киириитэ, уруу тэрийиитэ, үлэтэ-хамнаһа – барыта алгыһынан оҥоһуллуохтаах. Алгыс диэн – көмүскэл, Аар Айыылартан түһэр сырдык сарыал. Бу айылаах туора дьон кэлэр-барар үйэтигэр, биһиги дьоммут туох да көмүскэлэ суох сылдьаллар», -- диэн кини сонньуйар. Салгыы: «Арай, модельер Августина Филиппова таҥастара-саптара, оһуордара-мандардара алҕаммыт буоллуннар, уустар оҥоһуктара айыылыы алгыһы иҥэриммит буоллуннар. Төһөлөөх дьайар күүстээх буолуох этилэрий?! Духуобунас – диэн ис хоһоон, сүмэ. Духуобунас диэн итэҕэл. Ис хоһооно суох тас көстүүнэн төһө ыраатыахпытый?»

«Аар Айыы Итэҕэлэ» кинигэттэн

Кинигэ, син биир атын улахан религиялар  «Кораннарын», «Библияларын» курдук аан дойду айыллыытыттан, икки атахтаах оҥоһуутуттан саҕаланар. Халлаан хаттаҕастара, үс дойду оҥоһуута, кыыла-сүөлэ, айыыта-кэрэтэ, аньыыта-харата барыта ойууланар, быһаарыллар. Кыыс оҕону, уол оҕону, ыччаты  иитии, дьахтар-эр киһи аналын быһаарыы, үрүҥү-хараҥаны араарыы… барыта киирбит. Интэриэһинэй.

Аны, атын итэҕэллэр, «хаҥас иэдэскэ сырбаттахтарына – уҥаҕын тоһуйан биэр» диэн сүбэлэриттэн улахан уратылаах. Айыы киһитэ «атаҕастыа да суохтаах, АТА¡АСТАТЫА да суохтаах». Сорох итэҕэллэргэ бэйэ этин-сиинин соруйан эрэйдээһин баар – аскетизм. Аар Айыы итэҕэлэ бэйэҕин чэбдиктик тутуохтааххын, сөпкө аһаан, эккин-сииҥҥин эрчийиэхтээххин диир. Баай-дуол чааһыгар -- үлэҕинэн-сыраҕынан, уорбакка-талаабакка байарыҥ, уйгу-быйаҥ олохтонуохтааҕыҥ ирдэнэр. Аньыыны-хараны оҥоруу сорох итэҕэллэргэ үҥтэххэ-сүктэххэ боруостанан хаалар эбит буоллаҕына, Аар Айыы итэҕэлэ аньыы-хара хайаан да эппиэттээх буолар диэн этэр: «Бэйэҕиттэн сиппэтэҕинэ, бэдэргиттэн иэстэһиэ».

Итэҕэйээччилэр

Августина Яковлева этэринэн, итэҕэл түмсүүтүгэр ордук элбэхтик дьахталлар сылдьаллар эбит. «Ийэ курдук күн аайы кэргэнэ, оҕолоро, сиэннэрэ, чугас дьоно этэҥҥэ сылдьалларын туһугар Таҥараттан көрдөһөр ким баарый?».

Саха олоҕун көнүүтэ. Хаһан?

Владимир Кондаков «Дыгын саханы түмүөхтээх, Айыылартан айдарыллан ананан төрөөбүт Муос уолу өлөрөн кырыыска киирбитэ, онон Айыылар сахалартан антах хайыспыттара» диир. Саха олоҕо Улуу Айыы ойууна Эргис (Хаҥалас) сиэри-туому тутуһан үһүстээн эргитиллэн көмүллүннэҕинэ көнүө диэн этэр.

Билиҥҥи кэммитигэр туһаайан «атын, туора омугу өстүйэн айдааран көрсүмэ» диир, ол гынан баран дойдуҥ кистэлэҥин, ымыылаах сирдэрин ыһа-тоҕо кэпсээмэ, көрдөрүмэ, аһан биэрэ охсума, эккэлээммэ, ыраахтан чуҥнаан, майгытын билэн эрэ баран ыксалаһыахха  диэн сэрэтэр.

Аар Айыы итэҕэлэ төнүннэҕинэ, айылҕаны кытары дьүөрэлэһэн олоруу кэллэҕинэ -- киһи аймах быыһанар суолугар үктэниэ диэн, бу кинигэ сүрүн санаата буолар.