Сахабыт сирин киин куоратыгар сахалыы тыыны киллэриэхпитин, “Дьокуускай - дьокуут омук куората” диэн этиэхпитин төһөлөөх баҕарарбыт буолуой! Саха президеннэммиппитин, саха мээрдэммиппит кэннэ, дьэ сибилигин тутум былдьаһан ол ыра санаабытын олоххо киллэриэхтээх этибит! Бүгүн-сарсын туох-ханнык олох, былаас кэлэрэ биллибэт. Аныгыс Ил Дархаммыт дуу, Баһылыкпыт дуу Саха сирин эрэ, Хотугулуу-Илин региону эрэ баһылыыр... “Регионнары бөдөҥсүтүү” үлэтэ бара турдаҕына, национальнай өрөспүүбүлүкэ буолар статуспутун да сүтэриэхпитин сөп. Ол иһин билигин тутуу былдьаһан, сахалар саатар куораппытын “САХА КУОРАТА” дэтэрдии саҥалыы дьаһаныахтаахпыт.

Иккиһинэн, бу иннинэ өбүгэлэрбит тааһынан уһанарга үөрүйэхтэрэ суоҕа. Саха тааһы буолбакка, маһы хаамтарара. Онон, биир өттүнэн олохтоох тутуу тэрилтэлэрин өйөөн – кэнэҕэс ыччаттарбытыгар бу эйгэҕэ суолу аһан биэриэхтээхпит. Бэйэбит ыччаппыт тааһынан тутууга хото киирдэҕинэ, дьэ күүтэр “национальнай колориттаах” архитектурабыт дьиҥ олоххо көстүө этэ буоллаҕа.

 

Быһаас Дьокуускай баһылыгын талар быыбар иннинэ, куорат олохтоохторо талыллыахтаах мээргэ туһаайан санааларын тиэрдэ сатаан бөҕө буолуохтаабыттара. Надежда Никанорова диэн ааттаах ааптар “биир бэйэбэр Дьокуускайбыт абырахтаах ырбаахытын кистии сатыыр саастаах даамаҕа майгынныыр” диэн бэргэн баҕайытык тэҥнээбитин булан аахпыттаахпын. Түбэһэ ол иннинэ “Мисс Вселенная” кырасаабыссата, телеведущай Оксана Федорова Дьокуускайга кэлэн баран хаалыылаахпытын, куораппыт маратын сөҕөн барбытын туһунан бэчээккэ суруйбуттара.

***

Дьокуускайга тутуу барбат, куорат сайдыбат диир сыыһа. Сылын ахсын сууллаары турар дьиэни көһөрүүгэ, саҥа тутуу ыытарга, суолга-иэскэ үтүмэннээх үп көрүллэр. Ол гынан баран, сылын ахсын сүүһүнэн тыһыынча кв. м иэннээх дьиэ тутулуннар да,  куораппыт уопсай хартыыната тупсан-киэркэйэн биэрбэт. Ол төрүөтэ биир: үйэ аҥаарын тухары сиэрэй бетонтан кутуллубут бөдөҥ панеллары дьаарыстыыртан атыны билбэппит. Өйдүөххэ сөп, урут дьиэ-уот кырыымчыгар КПД дьиэлэри сардырҕатан ахсаанынан ылан элбэх киһини дьиэлээбиппит. Ол гынан баран, доҕоттор, аныгы үйэ кэллэ эбээт! Архитектордар өйдөрүгэр тугу уустаан-ураннаан толкуйдаабыттарын барытын олоххо киллэрэр технология барыта айыллан турар. Ону биһиги туһаммаппыт – тоҕо диэтэххэ, биһиги тутааччыларбыт судургутук уонна түргэнник барыс эрэ ыла охсор айдааннаахтар. Кэрэтигэр-көстүүтүгэр, “сахалыы тыыныгар” төбөнү үлэлэтэ,  технологияны уларыта сатаабаттара кыһыылаах.

Дьокуускай – “временщиктар” куораттара диэн суруналыыс Виталий Сур сөпкө суруйар (“Ваше право” хаһыат бэс ыйа, 2012 сыл). Ол иһин киин куораппыт  сүрүн былаана суох дьаалытынан кэҥии, субу билигин “уһун солкуобайы” сырсан кэлбит дьону сылаас эрэ дьиэнэн хааччыйар туһуттан КПДлары дьаарыстыы турдаҕа.

Куораты бүтэһик 50-ча сылларга Дьокуускайдааҕы дьиэ тутар кэмбинээт - ДСК тутан кэллэ. Махтал киниэхэ, ыарахан күҥҥэ дьиэлээн-уоттаан олорбутугар. Ол гынан баран, КЭМ биир сиргэ турбат, иннин диэки дьулуруйан иһэр. 21-с үйэ “амтана” биирдиилээн эмэ да буоллар, куоракка каркаснай-монолитнай тутууларга биллэн ааһар. Реклама, кэрэ көстүү ирдэнэр буолла да, ол дьиэлэри эрэ түһэрэ, уста сатыыбыт. 2000 сыллааҕыта “Сахафильм” режиссера Никита Аржаков “Якутск колыбельная” диэн уус-уран киинэ устубуттаах. Ол киинэни көрбүт бурят уола манна кэлэн баран “аныгы куорат дии санаабытым... сиэрэй куорат” эбит диэн кэлэйбитин миэхэ эппиттээх. Режиссер куораппыт маннык буолуохтаах диэн, аныгы дьиэлэри эрэ уһуллаҕа.

***

Саха сирин күрүөтэ суох хаһаа курдук көрөр, манна байан-тайан баран, саас ылыыта сылаас дойдуларыгар көһөн барар эрэ сыаллаах-соруктаах дьон баарын тухары -  “временщик” психологията биһиэхэ сүтүө суоҕа. Кистэл буолбатах, омук тойотторбут Москубаҕа чарапчыланан үлэлиир идэлээхтэр. Бу иннинээҕи мээрдэрбит бары соҕуруу көспүттэрэ, иккис президеммит, кини чугас эргимтэтигэр киирэр салайааччылар эмиэ бары Москуба диэки салайбыттара. Хаалбыт свита сорҕото көһүө да турдаҕа. Бараары “чымадааннарын үрдүгэр олорор” тойоттор кэрэ көстүү, үйэлээх тутуу, национальнай колорит  диэҥҥэ кыһаллыбаттара биллэр.

***

“ДСК”, “ЯКСМК” ААО салайаачыта Александр Адольфович БЕРШ өрөспүүбүлүкэ урукку салалтатыгар улаханнык маанылаппыт киһи. Туох баар судаарыстыбаннай сакаастары - бэтэрээннэри, сэрии огдооболорун, инбэлииттэри, тулаайахтары, бюджет үлэһиттэрин дьиэлиир судаарыстыбаннай программалары барытын  “ДСК” ААО, эбэтэр кини самалык тэрилтэлэрэ толорон кэлбиттэрэ. Баараҕай кэмбинээт соҕотох бас билээччитэ – Александр БЕРШ олус элбэх чэпчэтиилэринэн туһанар – сири түүлээһиҥҥэ, инженернэй коммуникацияны тардарга куорат эбэтэр өрөспүүбүлүкэ хааһынатыттан үтүмэн үп көрүллэрэ. Барытыгар чэпчэтиинэн туһанар, улахан сакаастары ылар тэрилтэ уонна хайдах “флагман” буолуо суоҕай?!

 

Олохтоох дьону үтүмэн үп эргийэр сир баайын хостуур, таҥастыыр салааттан тэйиппиттэрэ ыраатта. Сир баайыттан ураты харчы хамсыыр сирэ – тутуу. “Сахалар сүрэҕэ суохтар, ол иһин тутууга кыайан үлэлээбэттэр” диэн дьаралыгы элбэхтик истэн кэллибит. Биллэн турар, бөдөҥ тэрилтэ кэнниттэн хаалбыт “тобох-ибэх” бэдэрээттэргэ төһөнү өлөрүөххүнүй? Сир үчүгэйэ эйиэхэ тиксибэт, туох да чэпчэтии көрүллүбэт, атаххар тураары гыннаххына, нолуогунан, бэрэбиэркэнэн “тобуктатан”  иһэллэр... Хайдах сайдыаххыный?  Тутуу үлэтэ – ыарахан үлэ. Тэҥҥэ тиритэ-хорута үлэлиигин уонна кинилэрдээҕэр быыкаай хамнаһы аахсаҕын, өссө “сүрэҕэ суох аатыраҕын” – кыһыылаах...

Сокуон быһыытынан, ханнык эмэ салааҕа, ырыынак 35%-нын биир киһи, тэрилтэ ылар буоллаҕына – монополист аатыран дьарыллыахтаах. Александр БЕРШ “ЯКСМК”, “ДСК” онтон да кини кыттыгастаах тэрилтэлэрэ өрөспүүбүлүкэ тутуутун 35%-нын буолуохтааҕар, улахан аҥаарын барытын ылан олорор диэн этэллэр. Монополист баар буолла да, сыананы кини оҥорор. Дьокуускайга дьиэ сыаната Москуба, Питер  кэнниттэн иккис миэстэҕэ турар. “Тииһимтиэлээх дьиэ” – федеральнай бырайыак үлэлээбитин кэннэ, эдэр ыаллар ДСК олохтуур сыаната үрдүгүн утаран миитиннии сылдьыбыттара.

Ол эрээри А.БЕРШ үс улахан тойон хонноҕун анныгар сылдьыбыт буолан араас миитиннэргэ кымаардаан да көрбөтө.

БЕРШЫ көмүскүүр тойоттор кимнээхтэрий эбит диир буоллахха: бастатан туран, В.Штыров саҕана правительство бастакы солбуйар бэрэстээтэлинэн үлэлээбит, Саха сирин тутуутун барытын салайбыт - Василий Грабцевич, СӨ тутууга  миниистирэ Сергей Дереповскай уонна оччолорго СӨ баайын-дуолун миниистиринэн олорбут, билигин “РИК” ААО салайааччыта Виктор Ефимов буолаллар.

Бу үс киһиттэн билигин өрөспүүбүлүкэҕэ Дереповскай уонна Ефимов бааллар. Дереповскай билигин да миниистирдиир, оттон Ефимов быйыл “РИК” ААО салайааччытынан анаммыта.

Соторутааҕыта “ДСК” ААО туһунан бэрт дьикти суруйуулар “Аартык.ру” интернет-хаһыакка тахсыталаабыттара. Онно көрдөххө, БЕРШ тэрилтэтэ бүтүн уулуссаны кытары “уорара” суруллар.

Дьокуускай Короленко уулуссата ДСК прорабын сыыһатыттан сылтаан “төбөтө” сарбыллан хаалбыт. Прораб сваяны таҥнары туруоран, дьиэ таҥнары тутуллубут - подъезтар  уулуссаҕа тахсыбыттар... Атына эбитэ буоллар, көрөр-истэр уоргаттар түптэ түрүлүөн түһэрэн тэрилтэни ыстарааптаан, лицензиятын былдьыахтара эбитэ буолуо. Ону баара куорат салалтата прораб алҕаһын көтүттэрэ барбатах, хата ол оннугар... уулуссаны ылан сабан кэбиспит. Бу айылаах күн-түүн массыына сырыыта куоракка хара-бөтө турдаҕына бүтүн уулуссаны сүтэрии олуона да диэтэҕиҥ!

Аны, Дьокуускайдааҕы радиотехническэй колледж стадионун былдьааһын туһунан кэпсииллэр. Биир үтүө күн үөрэх кыһата стадионуттан матар. Бу айылаах “чөл олох” диэн үрдүкү трибунаттан мэнэрийбэт эрэ күннэригэр,  спорт объегын былдьааһын туохха да баппат быһыы дии санаабаккыт дуо?! Стадиону бульдозерынан күттэрэллэр, сирин кэлин чыыһыланан “ДСК” ААО ылбыт курдук оҥорон кэбиһэллэр–бүттэ. Учууталлар, устудьуоннар уолуйан айахтарын эрэ атан хаалаллар. 

Куоракка сир өрүү былдьаһык. Геннадий Семенов диэн “Инвестстройиндустрия” ХЭТ дьоҕус тутуу фирматын салайааччыта сүүрэн-көтөн, тиритэн-хорутан Петровскай уонна Белинскэй уулусса быһа охсуһууларыгар сир ылбыт. Ону БЕРШ биир-биэс тыла суох эмиэ былдьаан ылбыт. Геннадий Семенов кэпсээбитинэн, ДСК кинилэр эрэ сирдэрин былдьаабатах, атын элбэх тэрилтэлэр сирдэрин эмиэ билбитинэн айбардыыр эбит. Биһигинньиктэри “якутеноктарынан” атыннык ааттаабат правительство солбуйар бэрэстээтэлэ Грабцевич утарылаһар фирма салайааччыларын ыҥырталаан ылан маат-куут түһэрэн “олох да бизнестэриттэн матарыах” буолан куттаталыыр эбит. Сүрдээх атаҕастабыл диэтэҕиҥ...

Эмиэ Грабцевич былааска баарын саҕана, быйылгы “Азия оҕолорун” спортивнай  оонньууларын объектарын бэдэрээтэ түҥэтиллибитэ. Биллэн турар, харчылаах өттүгэр БЕРШ тэрилтэлэрэ тиксибиттэрэ. “Азия” саҕаланыан эрэ иннинэ, РФ Счетнай палататын ревизиятын түмүгэ бэчээттэммитэ. Онно спортивнай объектар тутууларыгар 500-чэкэ мөл. солк. сметаны таһынан туттуллубутун булбута.  Онуоха, БЕРШ эмиэ дьарыллыбата эбээт...

 

Дьокуускай куорат общественноһа билигин 203-с кыбаартал тутуутун туһуттан улахан атыыр мөҥүрүөнү түһэрдэ. Саҥа кыбаарталы тутууга сири  эмиэ “ДСК” ААО (А.Берш),  «РФА-Инвест» ААО  (үп миниистирэ Валерий Жондоров)  уонна “РИК” ААО (Виктор Ефимов) бырахсан тэрийбит тэрилтэлэрэ - “РДР-Групп” ХЭТ ылан олорор.

“ДСК” ААО – Александр БЕРШ бас билэр тэрилтэтэ диэтибит.  Бу өрөспүүбүлүкэ баараҕай кэмбинээтэ ханнык суолунан эргитиллэн-урбатыллан соҕотох киһи илиитигэр киирбитэ өссө биллибэт.

“РИК” ААО - Виктор Ефимов салайар тэрилтэтэ, “Якутуголь” ААО уонна “Эльгауголь” ААО, онтон да атын аҕыс сыл тухары айбардаммыт өрөспүүбүлүкэ актыыба  атыыламмыт харчытыттан “өрөспүүбүлүкэ социальнай олоҕун сайыннарарга” туһуланан бюджеты таһынан тэриллибит тэрилтэ. Бу тэрилтэ нөҥүө “норуот чэчирии сайдыахтаах” диэн этэ. “РИК” норуоту чэчирэппитэ көстүбэт, арай биирдиилээн  дьону “сайыннарарын” көрөбүт. “РИК” ААО араас тэрилтэлэргэ төннүбэт,  аатыгар эрэ - КРЕДИТ көрө сатаан баран, аны 203-с кыбаартал тутуутугар чохпут харчытын уган, эмиэ биирдиилээн дьон туһатыгар эргитэн ылаары сорунан эрэр. Дьэ, харах туолбата, бордоро уһуктара сүрдээх! Саха сирин 19 %-на быстыы-ойдуу тиһэх түһүмэҕэр олорор кэмигэр, мөлүйүөнүнэн, миллиардынан солкуобайы бэйэ туһатыгар эргитии – норуоту сэнээһин да диир итэҕэс! Тыа сирэ муҥнаах отун да сатаан оттуур кыаҕа суох, уматыгар аҕыйах сыыс тыһыынча тиийбэт, оттон “норуот баайа” диэн ааттаммыт чоҕун атыытын харчыта ким эрэ сытыйа байарын хааччыйа олордоҕо... 

***

«РФА-Инвест» ААО  ИФК салайааччыта – Саха сирин үбүн миниистирэ Валерий Жондоров бэйэтинэн буолар. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ  үбүн тыырар боломуочуйалаах киһи кэтэх тэрилтэҕэ кыттыһара төһө сиэрдээҕий?

Жондоров үп миниистирэ буолуон иннигэр үлэлээбит тэрилтэлэрин көрдөххө, бары кэриэтэ моҥкурууттаабыттар. Ол туох битэй: мөлтөх менеджер буоларын туоһулуур дуу, эбэтэр “куһаҕан холумтан” соруйан оҥоһулларын көрдөрөр дуу?... Улахан боппуруос.

 

203-с кыбаартал тутуллуохтаах сирин түүлэһиигэ санаа курдук аукцион ыыппыттара. (Ол иннинэ аукцион ыыппакка да эрээри, Василий Грабцевич дьаһалынан сир өлгөмө “ДСК” ААОҕа бэриллэрэ). Аукцион тэриллибитинэн тэриллибит эрээри, онно биир эрэ тэрилтэ кыттыбыт - «РДР-Групп» ХЭТ. Киһи уорбалыах, аукцион ирдэбилэ, чуолаан бу эрэ ХЭТкэ “сөп түбэспит”. Инньэ гынан, сир ырыынак сыанатынааҕар бэрт чэпчэки сыанаҕа: 50 мөл. гектар 7 “эрэ” мөлүйүөҥҥэ “РДР-Группаҕа” барар.

Соторутааҕыта, от ыйын 24 күнүгэр, 203-с кыыбартал тутуутун дьүүллэһэр архитектордары, тутааччылары уонна общественноһы түмпүт атыыр мунньах буолан ааста.

Дьокуускай олохтоохторо өйдүүргүт буолуо, 202-с кыбаартал саҥардыы тутулларын саҕана, 1980 сылларга улахан экологическай хамсааһын тэриллэ сылдьыбыттаах: куораппыт киэргэлэ буолбут – Күөх хонууну кумаҕынан көрдөрөн тутуу ыытары утарбыппыт.   Ол саҕана “эргэ дьиэлээх дьону көһөрүөхпүт” диэн ньымааттаан 202-с кыбаартал тутуллубута. Дьиҥ дьыалатыгар тиийэн, 202-с микрооройуон  0,018 %-нын эрэ эргэ дьиэлээхтэргэ биэрбиттэрэ. 203-с кыбаарталга ол хартыына хатыланыа суоҕа диэн ким мэктиэлиэй?

 “ Сахапроект” (эмиэ БЕРШ бас билэр тэрилтэтэ) архитектора П.Романов “Дьокуускай куорат дьокутааттара хаарбах дьиэлээхтэри көһөрөр судаарыстыбаннай программаҕа 203-һү киллэриҥ” диэннээх. Ол программанан  бюджеттан өссө эбии үп көрдөрөөрү соруналлар. Үп көрүллүбүтүн да үрдүнэн, арааһа социальнай сорук тыл имитиитэ эрэ буолан хаалыаҕын көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук.

 

203-с кыбаартал тутуллар да буоллаҕына,  кэрэ көстүүлээх кыбаартал буолуохтаах диэн худуоһунньуктар, архитектордар сойуустара туруорсаллар. Билиҥҥи “Сахапроект” 203-с кыбаарталы тутар бырайыагар ханан да “кэрэ көстүү” диэн өйдөбүл сыстыбатах: эмиэ эргитэн аҕалан КПДлары сыбааһын! Киһини “үөрдүөх” ол быыһыгар 9 этээстээх гарааһы былааннаабыттар. Дьэ, сарсыарда үлэҕэ барыы буоллаҕына 08.00 чааска икки сүүс массыына хаһаайына кэлэн гаражтан тахсаары үтүрүһүү-анньыһыы бөҕөтҕ буолуоҕун өйгүтүгэр оҥорон көрүҥ эрэ! Аны, ол аттыгар турар дьиэлэр олохтоохторо 200 массыына уматыгын чаанынан тыыныахтара диэтэххэ, букатын даҕаны дьулаан хартыына тахсан кэлэр...

Экологтар этэллэр, Күөх хонуунан өрүстэн салгын киирэн куораты ыраастыыр, куорат кирдээх тыына сайҕанар диэн. 24 этээскэ тиийэр КПД “хоруопкалар” кыстаннахтарына туох салгына хамсыыр үһү! Уонна хантан ылан рак, искэн ыарыыта уҕарыаҕай?!

 

Сайсары, Аппа уҥуор, 17 кыбаартал, Марха да буоллун – дьиэ тутуохха диэтэххэ, бу кытыы кыбаарталларга төһө баҕарар дьиэ тутуохха сөп. Эконом-кылаастаах КПДлары онно туттуннар, ким да утарбат. Хата дьоллонуохпут. Тоҕо, чуолаан, кумах таһа-таһа Күөх хонууну алдьатыахха сөбүй? Аппа уҥуордааҕы түөлбэҕэ чааһынай дьиэлээх дьон олорор. Биир кэтэх ыал тиэргэнигэр элбэх квартиралаах дьиэни туттахха уулусса аҥаарын “босхолуохха” сөп. Харчытыгар таһаардахха, кумах кутуохтааҕар, өссө чэпчэкитик тахсыан сөп.

18 миллиард инвестиционнай сыаналаах 203-с кыбаартал тутуутугар БЕРШ-ЕФИМОВ-ЖОНДОРОВ тэрилтэлэрэ 400 мөл. укпуттар. Кумаҕы сууйан кутарга бюджеттан 150 мөл. солк. көрүллүөхтээх диэн этэллэр. Эмиэ “ДСК” халанын толорон, тутуу бэлэмнэниитэ бюджет суотугар оҥоһуллуохтаах. Ол аата үп миниистирэ Валерий Жондоров  боломуочуйатын үрдэтэн кэтэх тэрилтэҕэ хааһынаттан харчы “хайытааччы” буоларыгар тиийэр.

 «РДР-Групп» ХЭТ солбуйар дириэктэрэ Сергей НОВГОРОДОВ этэринэн, 203-с тутуутун бырайыагар кыттыспыт тэрилтэлэр, харчыларын дьиэнэн ылыахтаахтар. Ол ылбыт дьиэлэрин ырыынак сыанатынан атыылыахтаахтар. “Ырыынак сыанатын”  ДСК оҥоро олорор буоллаҕына, бука 203–с дьиэлэрин бэйэлэрин “атаҕастаммат” курдук сыанаҕа атыылыыллара чахчы. Онтон сылтаан эмиэ дьиэ сыаната үрдүүрүгэр тиийэр.

 Бюджет суотугар - кумах сууйаллар, хаарбах дьиэ олохтоохторун көһөрөллөр, коммуникациятын тартараллар, өссө да атын үлэни оҥоттороллор, уонна тиһэҕэр тиийэн барыһы бэйэлэрэ үллэстэллэр. Норуот харчытыгар тиит сууллараллар, тииҥин бэйэлэрэ итигэстииллэр! Бу - көрдөрөн туран сүүлүктээһин буолбатах дуо?!

 

Дьокуускай к. олохтооҕо, общественник.
"Туймаада уоттара" хаһыат.
02.08.2012.