70 сыл, дьиҥинэн куйаар кээмэйинэн элэс гынар кыл түгэнэ эрэ буоллаҕа. Оттон орто дойду мээрэйинэн үс көлүөнэ дьоно үөскүүр кэмэ-кэрдиитэ. Эһэҕиттэн саҕалаан сиэнигэр тиийэ далаһыйар кэм-кэрдии. Бу үс көлүөнэ тухары былыргы үгэспитин, сиэрбитин-туоммутун, саҥабытын-иҥэбитин, өйбүтүн-санаабытын туура уларытан кэбистилэр. Кимтэн кииннээхпитин, туохтан тууралаахпытын олорчу умнан олоробут. Икки атахтаах умнугана дэлэ  буолуо дуо?

Хас биирдии норуот, ахсааныттан тутулуга суох, дьулуһар дьулуһуута – сомоҕолоһуу. Бу – омук тыыннаах хаалар биир сүрүн, соҕотох суола. Уон аҥыы, сүүс аҥыы үрэллэ сырыттахха, биирдии-биирдии тутан, итигэстээн сииллэрэ манан эрэ дьыала.

Киэҥ билиилээх, дириҥ толкуйдаах, норуоттарын туһугар сүрэхтиин-быардыын ыалдьар дьоммутунан хаһан да итээбэтэх норуоппут. Арай, кинилэри кэмигэр өйүүр уонна өйдүүр майгыбыт мөлтөһүөр буолар.

Аҕыйах ахсааннаах омукка өрүү тыын былдьаһыга. Ыгылларбыт-түүрүллэрбит кэмэ суох, ханнык да үйэҕэ. Ол эрээри бытанан, быстан барбатахпыт ээ! Бачча улахан сири өбүгэлэрбит хайдах баһылаан-көһүлээн олорбуттарай? Аан дойдуга ханна да суох, бачча кыра норуот маннык сүдү, улахан дойдуну баһылаабыта диэн! Дьикти ээ! Ол аата өбүгэлэрбит ураты туох эрэ таабырыннаахтар, тыыннаахтар, салгыннаахтар буоллаҕа.

Сахалар итэҕэллээхтэрэ. Бары ону билинэбит. Ол гынан баран, билигин, улахан мөккүөр буола турар, саха үҥэр-сүктэр Таҥаратын аата кимий? Биһиги хас Таҥараны билинэбитий? Биири дуу, тоҕуһу дуу? Айыы итэҕэлэ дуу, православнай христианство дуу? Эбэтэр букатын даҕаны, мусульманин, буддист, аһара баран, иннэ-кэннэ биллибэт секталарга куппутун туттарабыт дуу?



Саха биир Таҥаралааҕа



Афанасий МИГАЛКИН, Хотугу норуоттар дьыалаларыгар департамент салайааччыта. Афанасий Васильевич православиены пропагандалыыр дьонтон биирдэстэрэ. Туох өйтөн-санааттан маннык түмүккэ кэлбитэ интэриэһинэй:

-- Өксөкүлээх, оннооҕор Ойуунускай да суруйууларыгар кытары баар: саха Айыы Тойон Таҥаралаах диэн. Улахан, күүстээх норуот – биир Таҥаралаах буолар. Сомоҕолоспут, биир өйгө-санааҕа кэлбит уонна биир сыаллаах-соруктаах норуот – биир Таҥаралаах.

Оттон улуустарынан, аҕа уустарынан тус-туһунан үҥэр таҥаралаах омук, хаһан да холбоһор, түмсэр кыаҕа суох.

Биһиги өбүгэлэрбит биир итэҕэллээх, биир өйдөбүллээх, санаалаах буолан күүстээхтэрэ. Ол иһин 3 мөлүйүөнтэн итэҕэһэ суох кв. миэтэрэ иэннээх сири баһылаан-көһүлээн олордохторо! Түмүллүбэтэх, сомоҕолоспотох омук маны кыайбат.

Былыргы номохторго кэпсэнэринэн, Ксенофонтов «Эллэйээдатыгар» даҕаны аахтахха, сахалар биир Үрүҥ Айыы Тойон Таҥараҕа үҥэллэрэ. Саха итэҕэлин туһунан аан маҥнайгы ахтыыларга (17-с үйэ иккис аҥаарыгар) «сахалар ыһыахха биир Таҥараҕа үҥэллэр эбит» диэн суруйаллар. Ыһыах диэн – Таҥараҕа үҥүү. Халыма, Бүлүү, Таатта сахата (олорор улууһуттан тутулуга суох) ыһыахха Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо үҥэр-сүктэр. Атын кимиэхэ да буолбатах. Ол аата былыргы саха биир Таҥараны билинэрэ. Ол кини сомоҕолоһуутун, өйө-санаата, идиэйэтэ – түмүллүбүтүн туоһулуур!

Олоҥхоҕо да кэпсэнэринэн, кыылы-сүөһүнү, хамсыыр-харамайы, сири-ууну, киһини – бу орто дойдуга баары барытын Үрүҥ Айыы Тойон айбыта диэн этиллэр. Христианство итэҕэлэ этэринэн, сири-дойдуну эмиэ Бог айбыта дэнэр. Ол аата сахалар итэҕэллэрэ аан дайдыны айбыт соҕотох Таҥара диэн эмиэ этэллэрэ.

Сахалартан бастаан православиены ылыммыт уонна дьонноругар-сэргэлэригэр тарҕаппыт бас-көс дьоммут Рыкунов, Старостин, Мигалкин, Шадрин мээнэҕэ (билигин суруйалларын курдук «куттанан») ылыммыттара буолуо дуо? Мин санаабар,  улахан толкуй, норуот туһун дириҥник ырытан-ыраҥалатан баран, саха итэҕэлигэр туора тиһилик буолбатын билэн ылыммыт буолуохтаахтар. Бу дьон ыраахтааҕыга сахалар хайдах дьаһанан олорбуттарын туһунан саппыыска суруйалларыгар ыһыах туһунан ахталлар. Онно «биһиги ыһыахха Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо (ол аата Бог Отец), Үрүҥ Аар Тойоҥҥо (Иисус Христос), Иэйиэхсиккэ (Богоматерь) үҥэбит» диэн суруйаллар.

Екатерина II-ая ыраахтааҕыга тиийэ сылдьыбыт Алексей Рыкунов православиены ылынар уонна таҥара дьиэтин туппутунан барар.

Саха 1917 сыл эрэ кэнниттэн киһи буолбутун курдук көрдөрө сатыыллар. Ол иннинэ биһиги син эмиэ дьон этибит ээ! Баҕар куһаҕаннаах, баҕар үчүгэйдээх буолуо. Ол гынан баран адьас быстыбакка кэлбит норуоппут! Ол аата наар ааннььа куһаҕан буолбатах эбит.



Нуой сиэннэрэ – сахалар

Тимучин Чыҥыс Хаан чыыннанан  баран төрүччүтүн оҥотторор. Онно түүрдэр баһылыктара Нуой уолуттан төрүттээх этэ диэн тахсар. Сахаларга былыргыны «нуой саҕанааҕы» диибит буолбат дуо? Оттон биһиги түүр-монгол хааннаахпыт дэнэбит.

-- Киһи-аймах төрдө биир?

-- Оннук тахсар. Ыраас нуучча суоҕун курдук, ыраас саха суох. Омук барыта ийэлээх-аҕалаах. Биһиги түүрдэртэн, монгуоллартан уонна эбээҥкилэртэн хаан тардабыт. Субу бэҕэһээ баар буолан хаалбыт норуот буолбатахпыт. Ону-маны толкуйдаан, бэйэбитин эрэ түһэн биэрэбит. «Нуой сиэннэрэбит» дэниэхтээхпит.



Нучча итэҕэлэ буолбатах, киһи-аймах итэҕэлэ

Православиены нуучча итэҕэлэ диирбит сыыһа, киһи-аймах итэҕэлэ.

Православиены саха норуотугар аҕалбыт улуу дьоммут Шадрин, Рыкунов о.д.а бас-көс дьоммут өҥөлөрө сыаналаныахтаах. Биһиги кэммитигэр олорбут дьону аҕыннахха, Михаил Андреевич Алексеев (Үөһээ Бүлүү гимназиятын төрүттээбит, салайбыт) сахалартан соҕото ССРС норуодунай учуутала, саамай тиһэх баҕата диэн – сахалар православиебытыгар төннүөҕүҥ диэн этэ. Мин кинини соруһан туран иккитэ дьиэтигэр көрсөн турардаахпын. Эрэй бөҕөтүн көрбүт, үлэ бөҕөтүн үлэлээбит киһи. Ама, кини норуотун туһугар ыалдьытаҕа буолуо дуо? Киһи итэҕэйэр киһитэ.

Суорун Омоллоон? Суруйааччы, общественнай деятель, киһи быһыытынан сүдү киһи! Быстыан иннинэ 10 күнү быһа миигин батыһыннара сылдьыбыта. Олоҕун тиһэх сылларыгар Библия сахалыы тылбаастанарыгар литературнай эрэдээктэринэн үлэлээбитэ.

-- Суорун Омоллоон православиены пропагандалаан араастаан үөҕүллүбүтэ даҕаны. Суорун курдук киһи өссө төрүөн наада. Итинник санааҕа мээнэҕэ, ылбычча кэлбэтэх буолуохтаах. Оҕонньоруҥ улаханы, дириҥи, ырааҕы эргитэн толкуйдаатаҕа. Кини киһи толкуйун түгэҕин бука өтөрүнэн булбат буолуохтаахпыт.

-- … Михаил Ефимович Николаевы ылан көрүҥ. Православие биһиги норуоппутун быыһыахтаах, дөксө түмүллэригэр көмөлөһүөхтээх диэбитэ.



Сүүс таҥара

Саха үҥэр таҥарата сүүс буоллаҕына – сүүс аҥыы барабыт.  Кэбирэх миэстэни билэллэр. Киргизияҕа ыйга уоннуу миссионер кэлэн барар дииллэр…  Норуоту ыһыаххын баҕардаххына сүүс таҥараны толкуйдаа… Биһиги аҕыйах ахсааннаах норуоппут, ону куруук өйдүөххэ наада.

Биһиги бэйэбит айбыппыт кырдьык элбэх, ол гынан баран православнай священниктар оҥорбуттара эмиэ элбэх. «Грамматика якутского языка», сахалыы бастакы кинигэлэри ким оҥорбутай? Дионисий Петров, Святитель Иннокентий.

Арассыыйа – азиатскай дойду. Хомойуох иһин, ону бэйэтэ өйдүү, билинэ илик. Азия, Сибиир норуоттарыттан ылыммыта аһары элбэх. Ону үгүс тылбыт да атылыы олоҕо туоһулуур: биир-пиир-первый; аҕаа-атаа-апаа-папа; эбээ-абаа-баба-бабушка ("Этимологический словарь тюркских языков", Э.В.Севортян). Хаан быһыытынан киирбиппит аһара элбэх: Суворов – сурдар, Кутузов – кутурар, Тимирязев – тимирдэр, Аракчеев – архы… (Н.А.Баскаков "Русские фамилии тюркского происхождения").

Православие – норуот быһыытынан бэйэни сүтэрии буолбатах. Православие – норуот быһыытынан кыаҕырарбытыгар, сайдарбытыгар тирэх суол.






Киһи итэҕэлэ суох хайдах олоруой?

-- Афанасий Васильевич, бэйэҥ православнай таҥара дьиэтигэр сылдьаҕын дуо?

-- Сылдьабын.

-- Итэҕэлгэ хайдах тиийбиккиний?

-- Мин ийэм итэҕэйэр этэ. Бастаан өйдөөбөт этим. Онтон кэлин араас кинигэлэри, үлэлэри ааҕан, дьоннуун алтыһан, билсиһэн, кэпсэтэн баран ис дьиҥминэн ылыммытым. Иван Новгородов диэн кыраайы үөрэтэр музейы төрүттэспит истиэпэнэ суох улахан учуонай өйдөөх-санаалаах, билиилээх-көрүүлээх киһи «Сахалар 19 үйэ саҕаланыытыгар олорчу православиены ылыммыттара» диэн суруйар. Биһиги хос-хос-хос эһэбит, хос эһэбитигэр тиийэ, бастаан ыһыахха, онтон храмҥа киирэн оҕолорун, дойдуларын, норуоттарын туһугар Таҥараҕа үҥпүттэрэ-сүктүбүттэрэ. Улаханы-куһаҕаны адьас баҕарбатахтара чуолкай. Киһи эбэтин-эһэтин ытыктыахтаах. Ол да иһин православиены ылыныах тустаахпыт. Кинилэртэн ордук өйдөннүбүт диирбит, арааһа, быстах буолуо ээ.

-- Владыкалардыын билсэр этиҥ дуу?

-- Билсэн. Владыка Германныын мантан барбытын кэннэ иккитэ көрсүбүтүм. Саха сирин, сахалары олус күндүтүк саныыр. Ааттарын ааттыы-ааттыы ыйыталаһар. Зосима аҕабыыт, олус дьикти, ураты, киһини таптыыр киһи кэлэн барда. Биһиги дьиэ кэргэммит кинини олус суохтуур да диэтэххэ омун буолуо суоҕа.

-- Оттон билиҥҥи владыкалыын хайдах сыһыаннааххыт?

-- Саҥа билсэн эрэбит.

-- Сарсын Православнай церковь патриарха Кирилл кэлэр. Бу киһи кэлэрэ туох ураты суолталаныай?

-- 2007 сыллаахха Москубаҕа Христос Быыһааччы храмыгар Алексий II Саха сирин уонна сахалар тустарыгар божественнай литургия ыыппыта. Дойду сүрүн храмыгар сахалар ааттарыгар сулууспа ыытыллыбыта, Таҥараны айхаллыыр сахалыы ырыа дуораһыйбыта биһиги ааппытын үрдэппитэ чахчы.

Патриарх Кирилл эмиэ балаҕан ыйын 24 күнүгэр Преображенскай кафедральнай соборга  сахалар ааттарыгар сулууспа ыытыаҕа. церковь сүрүн киһитин көрдөһүүтүн Таҥара истиэ диэн эрэллээхпин.

Кэпсэттэ Туйаара НУТЧИНА.
Кыым.ру
22.09.2010