-Бу комплексы биһиги былааннаабыппыт ыраатта, тойоһун үп-харчы өттүнэн, сирбит боппуруоһа кыайан өөр быһаарыллыбакка баччааҥҥа дылы тиэртэ. Баҕар саамай бириэмэтэ дьэ кэлбитэ буолуо. Владимир Игнатьевичтыын уруккаттан ыраланан үчүгэй дьиҥнээх айылҕа матырыйаалынан улахан комплекс тутуллуоҕун Саха Итэҕэлигэр дьүөрэлэһэр,  Саха дьиҥнээх олоҕун көрдөрөр тутуубутун дьэ бүтэрдибит. Владимир Игнатьевич Саха гербэтин автора, бэйэтин авторскай үлэтин оҥорон бу комплекс саамай кэрэ оҥоһуулара буоллулар. Урут туппут үлэлэрбит бу тутууну тутаары бэлэмнэнии курдук буолбуттар. Аныгы үйэҕэ , пластмаасс үйэтигэр биһиги дьиҥнээх  айылҕа маһынан Европейскай стандартарга эппиэттир улахан ыалдьыттар да сылдьалларыгар сөптөөх, атын олимпийскай коплекстартан итэҕэһэ суох комплексы оҥордубут диэн этиэххэ. Биһиги мас тутуубут сыта –сымара, салгына ырааһа  үчүгэйэ бэрт буоллаҕа.

Шанхайга быыстапкаҕа бара сылдьан Шанхай куорат баараҕай улуу тутууларын көрөммүн санаабар санаа оҥостон Саха сиригэр туристары хайдах интэриэһиргэтэн аҕалыахха, сырытыннарыахха сөбүн өйдөөбүтүм. Шанхайдар комплекстарын көрдөххө таһа аныгылыы оҥоһуллубут буоллаҕына үөскэ киирдэххэ айылҕа матырыйаалларынан оҥоһуллубут араас итэҕэл дьиэлэрэ, храмнара, таҥара дьиэлэрэ тураллар. Бу маны көрөннөр туристар итэҕэлгэ тардыһыылара улаатар. Духуобунастара уһуктарыгар сөптөөх тутуулары туппуттар. Шанхай баараҕай тутуулара Аан Дойдуттан барытыттан хас да мөлүйүөн туристары сыл аайы ыҥыра-угуйа тураллар.

Бу Ытык –Хайа бэйэтэ куттаах-сүрдээх, Чочур Мырааны, Үс Хатыны кытта, Табаҕа тумулун кытары биир кэлимсэ сыталлар.  Комплекспытыгар Дьоккуускай куорат ыалдьыттарыгар Саха итэҕэлин сиэрин-туомун, алгыс алгыстааһыны көрдөрүөххэ сөп,. Тутуубутун барытын үчүгэй тутааччылардаах буоламмыт, муус оҥоһуктары оҥорор уолаттар көмөлөрүнэн аҕыйах хонук иһигэр 3-с ый иһигэр туттубут. Саха тутааччылара даҕаны түргэн тутууну  көрдөрдүбүт. Москва ыалдьыттара киирэ сылдьаннар Москваҕа эмиэ тутуоххут дуо диэн сакаас охсон ылаары гыналлар.

“ҮС КУТ” комплекс бу олохпут тухары мунньуллубут уопуппун дьоммутугар-сэргэбитигэр хаалларыахха диэн туттубут. Бу комплекспыт Үс Хатыҥ, Ураһалаах комплекстар кыччатыллыбыттара буолар,.

-Баһылай маны барытын хайдах бачча  түргэнник туттуҥ?

-Үс Тойон Сэргэ турда, маны айарга мин ананан төрөөбүтүм. Холобура, аналгын толорботоххуна өссө накаастаныахха сөп. Дьэ ол иһин иннин диэки хорутан баран иһэҕин күну-дьылы, түүнү-күнүһү аахсыбакка, оҥоруохтааххын эрэ саныы-саныы. Элбэх  биир санаалаах доҕоттордоохпун, көмөлөһөөччүлэрдээхпин. Итэҕэл, информация, уустар да өттүлэриттэн.

Саха бар дьонугар этиэм этэ оҕолоргутун-урууларгытын илдьэ кэлиҥ, сылдьыҥ ыалдьыттааҥ. Эһиэхэ анаан туттубут.

 ___________________________________________________________________________________

-Мин маннык улахан тутууларга үлэлээбитим син ыраатта, бэйэм  тутууга сыһыаннаах буоламмын син  опыттаахпын дэнэбин. 1995 сылга Площадь Победы кыайыы 50-сылыгар анаан тутуллубут улахан комплекс кыттыылааҕабын, ити маҥнайгы улахан үлэбит.

Онтон иккис үлэм  Арчы дьиэтин иһин оҥоһуутугар үлэлээбитим. Сунтаарга Олонхо дьиэтин ис оҥоһуутугар уонна ыһыах үлэтигэр,  тутууларыгар үлэлэспитим. Бу “Үс кут” комплекс тутуллуутугар туох эрэ санаалаах бэлэмнээх кэлбитим, түмүгэ быһыылаах.

Былыр былыргыттан Саха омукка, Саха тутууларыгар архитектура суох  дииллэр даҕаны, хайдах эрэ Саха омук  бэйэтин ис  айылгытыгар,  хайаан да архитектура сүрүн  хайысхата, Саха тутууларыгар архитектура көрүҥэ баар буолуохтаах диэммин көрө-билэ, үөрэтэ сылдьабын. Холобура балаҕаннарбыт, ураһаларбыт Сахаларга биир сүрүн архитектурнай тутууларбыт буолаллар. Саха балаҕана бэйэтин быһыытынан, тутуутунан, бытархан тымныылары тулуйарга анаммыт архитектура буолар. Саха балаҕана былаана, быһыыта-таһаата, оҥоһуута туспа ураты чымаан дойдуга, тымныыны тулуйарга Киһи буолан Орто дойдуга олорорго анаммыт архитектура диэн этэллэр.

Биһиги бу “Үс кут “ комплекс тутар ырабытын Баһылай Ньукулайыбыстыын 5-6 сыл илдьэ сырыттыбыт. Быйыл кэлэн дьэ ситиэх курдук, бэйэм испэр үөрэбин. Бу Саха дьоно син ис  баҕабытын олоххо киллэрэр кыахтаахпытыттан, санаабытын толорон дьон-сэргэ саҥаны  көрүүтүгэр баар гынныбыт, улахан аныгы  архитекетурнай  ирдэбиллэргэ эппиэттэһэр баараҕай тутууну үлэлээтибит. Маннык түһүмэххэ кыттыбыпытыттан Баһылай Атласовка махтанабыт бары тутааччылар.

“Үс кут” диэн аата Баһылай Атласов бэйэтэ ааттаабыта. Эһиги бары билэҕит Баһылай бэйэтэ араас тутуулар куттарын туппут, бэйэтэ духуобунай аналлаах тутуулары сүрэҕин баҕатынан, санаатынан суоҕу баар гынар идэлээх. Баһылай Сахаларга туризмы сайыннарарга айылҕаттан айдарыллан, үөһээттэн ананан бу Орто дойдуга түспүт киһи.

Сахаларга бу комплекс Үс саха-үс кута холбоһоннор, бу маннык үтүө сиргэ, үтүө санаалары саҕарга, үтүө Саха үгэстэрин үйэтитэргэ, Үрдүкү Айыыларга үҥэр үгэстэрбитин, Айылҕа иччилэригэр сүгүрүйэр  сиэрдэрбитин-туомнарбытын кэлии турист дьоннорго көрдөрөргө үтүө сир тутулунна, оннук санаалаах үлэлээтибит.

-Үс сэргэ аналын быһаарыаххыт дуо?

- Былыр былыргыттан  Сахаҕа саамай баай дьоннор үс сэргэни сэргэ туруораллара үһү. Онон Баһылай Атласов духуобунай баайа, ис дууһатын манна бу үс сэргэҕэ көстөр диэммит үс кут диэн ааттаан оҥорон бу бүгүн туруоруу сиэрин-туомун Алгыһын ыыттыбыт.

Үс улахан тойон сэргэлэр Саха дьонугар барыларыгар ананаллар. Чороон сэргэ-Айылҕа иччитигэр Аан Алахчын Хотуҥҥа ананар. Айылҕабыт чөл буоллаҕына үүт үрүҥ  аһылыктаах Сахалар тыыннаах сылдьарбыт биллэр.

Дьөһөгөй  сэргэ-Саха тыынын Дьөһөгөй Айыы саҕалыыр. Саха Дьөһөгөй оҕото дэнэр, онно ананна.

Хотой сэргэ-Саха олонхолоругар харысхал, Үрдүкү Айыылары кытта холбуур Хотой Айыы халлаанын бэлиэтэ. Олонхоҕо этэллэринэн Өксөкү кыыл киһи кутун –сүрүн өрө көтөҕөр аналлаах.

Түмүккэ этиэм этэ, Саха Сирэ Үрдүку Айыыларын Алгыстарынан Үс Саха Үс кутуттан тутулуктанан, оннук оҥоһуулаах  Добун халлааннар анныларыгар олоробут. Алгыс буоллун Сахам дьонугар.

Матырыйаалы бэлэмнээтэ Александра Гаврильева.

Кистэлэҥ Күүс сурунаал.

28.06.2012_