- Ити галерея аһылларыгар мин быһаччы кыттыспыттааҕым. Оччолорго миниистир буолуом диэн өйбөр да оҕустарбат этим. Бэйэҥ да көрөрүҥ курдук ити 19 миниистир быыһыгар букатын улахан дьон бааллар. Уопсайынан, бары да сүрдээҕин үлэлээбит, суолларын-иистэрин хаалларбыт дьон.

  - Тэҥнэһиэм суоҕа диэн сэрэхэчийэҕин?

 - Сэрэхэчийбэппин. Симиттэбин. Уонна саҥа ананнаҕым дии.

 - Соһуччу этэ.

 - Үс сыл курдук Хаҥалас улууһун баһылыганан талыллан үлэлии сылдьыбытым.

 - Тыл этэрбин улаханнык сөбүлээбэппин. Бастатан туран, тыл этэргэ, кимҥэ-туохха этэргин дириҥник тиэмэтин билэриҥ ирдэнэр. Ону ааһан тылы дьоҥҥо тиийэр гына этиэх тустааххын. Хас биирдии тыл эккинэн-хааҥҥынан, өйгүнэн-санааҕынан аастаҕына тиийимтиэ буолар. Тыл – сэттээх. Салгыҥҥа ыйаммат. Ханна эрэ тиийэр. Угуйар, хомотор дьайыылаах. Сыыһа-халты саҥардаххына бэйэҕэр эргийиэн сөп. Саныыр санаабын сааһылаан таһаарар, сороҕор, сатанааччыта суох.

 - Кырдьык, ити үчүгэй этии. Оннук үөрэтэр киһи баара буоллар бэрт буолуох эбит. Киһи муудараһа, уопута мунньулуннаҕына тыл этэрэ көдьүүстээх. Тугу эмэ үллэстэрдээх буоллаҕына…

 - Мунньах диэн атын буоллаҕа. Үлэҕинэн, чопчу кэпсэтии. Туох проблема баарый, ону хайдах быһаарыахха сөбүй, төһө ресурсаны туттуохпутун сөбүй диэн. Мунньахтарга этиэхтээх да буоллаҕым. Кэпсэппэккэ эрэ дьону салайар кыаллыбат. Мин «тыл этии» диэни, ити Кулаковскайдаах, Ойуунускайдаах эппит тылларын санаатым. Дьон баччааҥҥа диэри кинилэр эппиттэрин оруннаах эбит дии саныылларын…

 - Сахалыы саҥарыахпын сөп. Ол гынан баран нууччалыы оскуолаҕа үөрэммит буолан, сахалыы ойуулаан-дьарҕаалаан, эргитэн-урбатан, эпитеттары, метафоралары туттарбын ыарырҕатабын.

 Ис сүрэхпиттэн, санаабыттан тахсары сайа этэрим сороҕор ыарахан. Сахалыы аааҕар буолбутум уонча сыл буолла.

 - Оннук.

 - Мин сахалыы эйгэҕэ иитиллибитим. Үксүн эбэм көрдөҕө дии. Сиэри-туому, үгэһи тутуһуу хааммар иҥэ сылдьар.

 - Билиэххэ наада. Төрүт култуураны, үгэһи тутуһуохха наада.

 - Оскуола үөрэтэр, билиини биэрэр. Оттон ону олоххо, өйгө-санааҕа киллэрэр, иҥэрэр – дьиэ кэргэн. Күннээҕи олоххо туттарбыт-туттубаппыт, майгыбытыгар сыһыарарбыт төрөппүттэртэн тутулуктаах. Ити – этнопедагогика диэн ааттанар. Аныгы олох олус түргэнник сайдар. Информация үксүн нуучча уонна английскай тылынан тарҕанар. Ол иһин эбитэ буолуо, киһи, ордук куорат олохтооҕо, информацияны быһаччы ол тылтан эрэ ыла үөрэнэр. Аан дойду сайдыытын тэтимиттэн хаалсымаары. Кыыһым нууччалыы-английскайдыы тэҥинэн өйдүүр-саҥарар.

 - Сахалыы өйдүүр. Өйүгэр хатаабыт хоһооннору ааҕыан сөп.

 - Нууччалыы-сахалыы саҥарар.

 - Бааһынай диэн миигин этиэххэ сөп буолуо. Нуучча хаана буккуспут киһини. Оттон кэргэним Сунтаар, Элгээйигэ төрөөбүтэ.

 - Тоҕо-о?! (Күлэн тоҕо барар). Ким эттэ инньэ диэн?!

 - Дьоно бары, аймахтара Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ (аҕата оннооҕу) олороллор. Төрөппүттэрэ Покровскайга көһөн кэлэн олохсуйдахтара дии.

 - «Россельхозбааҥҥа», отдел салайааччыта.

 - Икки оҕолоохпут Улахаммыт устудьуон, 20-лээх. Кырабыт 3 кылааска үөрэнэр. Уолум хомуһу, саха былыргы олоҕун-дьаһаҕын, историятын олус интэриэһиргээн хасыһар, үөрэтэр. Бэйэтэ билигин Екатеринбурга юридическай академияҕа үөрэнэр. Кыыһым эмиэ сахалыы таҥастары, оһуору-мандары олус сэргиир. Ыһыахха бары сахалыы таҥнан баран сылдьааччыбыт.

- Саха тылын үөрэтии чааһа аҕыйаата дииллэр.

 -  Үөрэтэр программаны хайдах аттарары оскуола салайааччыта бэйэтэ быһаарар. Манна, биллэн турар, төрөппүт баҕата эмиэ учуоттаныахтаах. Орто оскуолалар 2005 сыллааҕы базиснай-үөрэтэр былаанынан үлэлии олороллор.

 - Дьокуускайга аҥаардас сахалыы үөрэтэр оскуола эрэ буолбакка, уопсайынан оскуола тиийбэт кыһалҕата турар. Мин саныахпар, проблеманы тосту ньыманан быһаарар олуона. Урут-уруккуттан, үйэ саас тухары нууччалыы үөрэтэ турбут оскуоланы биир күн национальнай оскуолаҕа кубулутан кэбиһэр сыыһа. Оскуолаларбыт бары кэриэтэ иккилии симиэнэнэн үөрэтэ тураллар. Кылааска 40-лыы оҕо үөрэнэр. Саҥа оскуолалар тутуллуохтаахтар. Аны, национальнай оскуоланы аһар буоллахпытына, 11 кылааһы барытын оҕонон толоруохтаахпыт. Кыаллыа дуо? Билигин биһиги «Айыы кыһата» оскуоланы дьиэнэн-уотунан хааччыйар соруктаахпыт. Дьэ, онтон сыыйа-баайа сахалыы үөрэниэн баҕалаах оҕо ахсаанын учуоттаан оскуола тутулларын-тутуллубатын быһаарыахтаахпыт.

 - Курируйдуур.

- Дьыссааттар тиийбэттэрин бэркэ билэбит. Өссө ону ааһан иитээччилэр ыйдааҕы хамнастара, киһи бэккиһиэр, хараастыар диэри кыра! Эн, тус бэйэҥ, 8 тыһыынчанан ыйы туоруоҥ этэ дуо? Икки-үс оҕолооххун, анны, үксүн итиннэ соҕотох ийэлэр эрэйдээхтэр үлэлииллэр эбээт.

 - Хамнас – улахан проблема. Харчы, хамнас халлаантан түспэт ээ, Туйаара.

 - Эн хайдах быһаарыаҥ этэй?

 - Олох диэн олох. Барыта суот-учуот, уустук, баҕарарыҥ хоту хамнаһы үрдэтэн иһэрбит буоллар… Өрө тыыныма! Проблема биир сиргэ турбат, быһаарыллар. Саҥа дьыл кэнниттэн дьыссаат үлэһиттэрин хамнастара 13% үрдүөхтээх. Бюджет үлэһиттэрэ – учууталлар, иитээччилэр, быраастар барыс киллэринэр оҥорон таһаарар бородууксуйалара суох. Ол аата нолуок төһө  киирэриттэн кинилэр хамнастарын кээмэйэ тутулуктаах. Аны, куорат иһин ылар эбит буоллахха, дьыссаат-дьыссаат үлэһитин хамнаһа араастаһыан сөп. Ол туохтан тутулуктааҕый? Дьыссаат сэбиэдиссэйэ хамнас «көҕүлүүр» (стимулирующая часть) чааһын хайдах тыырбытыттан, туттубутуттан тутулуктаах.

 Сокуон быһыытынан, дьыссааттары муниципалитеттар тутан олороллор. Муниципальнай тэриллии нолуок киирэриттэн, барыһыттан көрөн хамнастарын улаатыннарыан сөп. Ол гынан баран, үгэс курдук, олохтоох бюджет, буолаары буолан улуус хааһынатыгар бэйэ дохуота быычыкаай киирэр. Холобур,  Хаҥалас улууһугар уопсай бюджеппыт 10%-а эрэ бэйэбит дохуоппут буолара. Уоннааҕыта субсидия, субвенция, дотация быһыытынан киирбит үп. Ол иһин хайдах даҕаны хамнаһы эбэр кыах суоҕа.

 - Ханнык баҕарар реформа олоххо киирэр түгэнигэр, баар балаһыанньаттан өссө куһаҕаны аҕалыа суохтаах.

 - Оскуолаҕа үөрэппэтэҕэ. Үөрэх эйгэтигэр бииргэ үлэлээбиппит. Урут министиэристибэҕэ араас дуоһунастарга үлэлии сылдьыбытым.

 - Сахалартан.

 - Урут улахан тэрилтэлэр бары кэриэтэ социальнай үлэни ыыталлара. Ол кэмҥэ мин Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатыгар спорка инструкторынан ол иһигэр оҕолору хоккейга эрчийбитим.

 - Челябинскайга физкултуура институтугар үөрэммитим.

 - Судаарыстыбаннай сулууспа академията.

 - Доруобай, чэгиэн көлүөнэни иитэргэ анаан анал ыйаахтар, дьаһаллар бааллар. Ол курдук, билигин нэдиэлэҕэ үстэ физкултуура үөрэтиллиэҕэ. Саха норуотугар икки чаҕылхай учууталлар бааллара – Дмитрий Коркин уонна Михаил Алексеев. Мин саныахпар, бу чулуу дьоммут, аһаҕастык буолбакка эрэ, саха ханнык хайысханан уһулуччу сайдыаҕын тургутан көрбүттэр быһыылаах. Өй дуу, күүс дуу? диэн.

 - Күүстээх-кыахтаах уонна өйдөөх-төйдөөх көлүөнэни иитэр сорук турар. Билиҥҥии кэмҥэ, өрөспүүбүлүкэ сайдар кэмигэр оннук дьон наадалар. Иккиэннэринэн дэгиттэр сайдыбыт дьон… Миигин «физкултуура үөрэхтээх киһини бу тоҕо миниистир оҥордулар?» диэн  сүөлүргүүр дьон бааллар. Оннук кэпсэтэҕит буолбат дуо?

 - Мин физмат оскуоланы бүтэрбитим ээ.

 - Куһаҕана суохтук үөрэммитим. Сорох учууталларым спорду талла диэн хомойбуттар бааллара…

 - Аатырбыт хоккеист буолар ыралаах этиҥ дуо?

 - Суох, наһаа оннук ыраламмат этим. Саха сиригэр хоккейы сайыннарыахха наада диэн санаалаах этим… Ээ, чэ, кэпсээбэппин, киһиргээтэ диэхтэрэ (тугу эрэ саҥаран иһэн тохтуур, күлэр).

 - Сэбиэскэй саҕана аттарыы (распределение) диэн баара. Үөрэҕи бүтэрбит ыччаты чуо ханна эрэ анаан ыыталлара. Мин эрдэ, Саха сиригэр кэлэ сылдьан, спорткомитеккэ киирэн институкка ирдэбиллэ (запроста) ыытыҥ диэн көрдөспүтүм. Онон өрөспүүбүлүкэ «хоккей тренеригэр наадыйар» испииһэккэ киирэн хаалбыта.  Аттарыы буолла, бастаан туйгуннук үөрэммиттэр киирэллэр...

 - (Кэҕис гынар). Москва, Ленинград, Челябинск… сорохтор дьиэлэрин таһыгар талаллар. Мин: «Саха сиригэр барабын», -- диибин. Ону хааллара сатаатылар, киин куораттары ааттаатылар. Сөбүлэспэппин. Онтон: «Саха сиригэр хоккей суох», -- диэтилэр. «Ол иһин бара сатыыбын», -- диэн дойдубар кэлбитим.

 - Баар. Истибэккин дуо? Олимпиада оонньууларыгар Саха сириттэн сылдьар кыыс дойду сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн оонньоото.

 - Суох. Мин үөрэппит оҕолорбуттан биир уол – Подшендялов Артем НХЛга баран оонньуу сылдьар. Балайда оҕо Арассыыйа хоккейнай хамаандаларыгар бааллар.

 - Тэрийэн. Быйыл хат президенинэн талыллыахпын баҕарабын. Уопсастыбаннай үлэ киһини олус сэргэхситэр.

 - 8 диэн эрдэ буоллаҕа. Мин дьиэбэр 9.30-10.00 чааска тиийэбин. Биир эмэ өрөбүлгэ өрүүбүн.

 - Бизнескэ бараргар туспа дьоҕур баар буолуохтаах. Уонна хас биирдии киһи сыаллаах-соруктаах үлэлиэхтээх. Бизнескэ киһи бастаан харчытын көрүнэр, ол эрэ кэннэ меценаттыыр.

 - Судаарыстыбаннай сулууспаҕа киирбит киһи, бастатан туран, судаарыстыба иннигэр үлэлиэхтээх.

 - Былаас буолбатах, судаарыстыба диэн судаарыстыба, норуот. Бэйэҥ кыһалҕаҕын толунар толкуй суох буолуохтаах.

 - Быйыл институттары, университеттары, колледжтары 700-тэн тахса ыччат бүтэрдэ. Вакансия барыта туолла. Биллэн турар, бу 700 киһи бары кууһунан учууталлыы барбата. Ким эрэ салгыы үөрэнэ барда, ким эрэ ыал буолан оҕолонно… ол гынан баран үгүстэрэ үөрэхтэринэн үлэ буллулар. Арай, хоту улуустарга барыахтарын баҕарбаттар.

- Ити айылаах ыарахан усулуобуйаҕа киһи «бар» диэн күһэйиэн тыла тахсыбат. Урут, эдэр специалиһы өйөөн харчы биэрэллэрэ, билигин баар дуо, оннук?

 - Баар. Холобур, бу коррекциялыыр оскуолаҕа барбыт учуутал кыыска «подъемнай» биэрэллэригэр илии баттыыбын (биэдэмэскэ суруксуттуур).

 -  Тахсабыт (сэргэхсийэ түһэр) эрээри урукку курдук баҕарбытыҥ аайы кыаллыбат. Покровскайга олорор эрдэхпитинэ айылҕаҕа сылдьарбытын наһаа сөбүлүүр этибит. Бултаан-алтаан, балыктаан, сир астаан… Баарын хайдах сынньанаҕын диэн ыйыппытыҥ дии? Сылдьар эйгэҕин уларытыаххын наада. Холобур, мааҕыын сарсыарда пуортан тахсан иһэн ДЮСШаҕа киирэн оҕолор дьарыктана сылдьалларын көрдүм. Айаннаан иһэн дьону кытары кэпсэтэҕин, билсэҕин… итинник уларыйыылар сүрдээҕин киһини аралдьыталлар, сэргэхситэллэр

 - Учууталларга болҕомто «Учуутал» эрэ сылыгар ууруллубатын диэн баҕа санаалаахпын. Учуутал идэтэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктаннын. Уопсастыба кини сыратын-сылбатын сыаналаатын. Оттон министиэристибэ бу сылга ыытыллыбыт бырайыактарын салгыыр былааннаах. Учуутал идэтэ --  киһи сэргиир-сэҥээрэр, талаһар, баҕарар идэтэ буоларыгар күүһэ-күдэҕэ баарынан кыһалла сатыа.  Саха дьоно-сэргэтэ сайдарыгар учуутал оруола саамай төһүү күүс буоллаҕа.

Туйаара НУТЧИНА.

13.12.2010