-- (күлэр) Ол аата миэхэ интэриэс суох буоллаҕа. Тугу да суруйаллара, кэпсииллэрэ суох… Сиэрэй, ким да хараҕар хатаммат… 60 саастаах киһиттэн тугу булан ылаары. Этэргэ дылы, олоруоҕун олорбут, аһыаҕын аһаабыт, сылдьыаҕын сылдьыбыт киһи буоллаҕым (күлэр).

 Виталий Басыгысов -- Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин кытары кэпсэтиибит соһуччу соҕус ыйытыыттан саҕаланна. Бэйэтэ төһө да «харахха хатаммат» киһинэн ааҕыннар, бэйи, доҕор, сахаҕа киһи мыыммат  бөдөҥ-садаҥ, көстүүлээх эр киһитэ.

 Басыгысов аата оҕолоругар «мэһэйдиир»

-- Виталий Николаевич, кэргэниҥ кимий-тугуй?

-- Кэргэним Софья Михайловна Басыгысова. Тааттаттан төрүттээх. «Якутниипромалмаз» институкка үлэлээбитэ. Билигин дьиэтигэр олорор.

-- Ханна билсибиккитий?

-- Свердловскайга бииргэ үөрэммиппит. Устудьуоннуу сылдьан билсэн, ыал олоҕун тэриммиппит.

-- Аныгы муодаттан «хаалан» биирдэ эрэ кэргэннэммиккин?

-- Хаалан (күлэр). Билигин сорохтору икки кэргэннээхтэр дииллэр буолбат дуо, Дьокуускайга?

-- Хас оҕолооххунуй?

-- Үстэр. Улахан кыыһым Оксана экономист идэлээх, наука кандидата. Предприниматель. Уолум Женя, экономист, финансист. Бааҥҥа үлэлиир. Кыра кыыһым Юля юрист, предприниматель.

-- Москваҕа олороллор?

-- Суох бары манна бааллар.

-- Сиэниҥ?

-- Биэс сиэннээхпин. Улаханым 14-э, кырам – эһээлэрэ толкуйдуур, онтон саарбахтаабыт куолаһынан – уон ыйа буолла быһыылаах.

-- Оҕолоруҥ идэлэрин хайдах талбыттарай?

-- Түбэһиэх (күлэр). Ол саҕана киһи барыта экономист да, юрист да буола сатыыра.

-- Аҕаларын аата төһө көмөлөһөрүй?

-- Билбэппин даҕаны. Судаарыстыбаннай дуоһунаска  анамматахтара, судаарыстыбаннай сулууспаҕа чугаһаабатахтара, бюджет тэрилтэтигэр хаһан да үлэлээбэтэхтэрэ. Төттөрүтүн «мэһэйдиир» дииллэр. Дьон ордугургуур. Кыргыттар араспаанньаларын уларыппыттара.

-- Кийиит, күтүөт хантан төрүттээхтэрий?

-- Күтүөт Алдантан төрүттээх, нуучча. Кийииппит Горнай.

-- Оттон биир күтүөккүт?

-- …Арахсыбыттара.

 

Дуоһунас үрдүүр – аймах халыҥыыр

-- Басыгысовтар диэн төһө халыҥ аймаххытый?

-- Үөрэтэн, сыныйан көрдөххө, халыҥ аймах эбит. Басыгысовтар диэн, арааһа, мин сэрэйдэхпинэ, ыраас хааннаах сахалар да буолбатах быһыылаахтар. Хос-хос эһэбит Красноярскайтан кэлэн олохсуйбут киһи дииллэр. Билигин ити гаастаах Чайаҥда сиригэр түөлбэлээн, ону баһылаан олорбуттара үһү. Сэриигэ, Басыгысовтар аҕа ууһуттан 20-ччэ эр киһи барбыт. Үгүстэрэ төннүбэтэхтэр. Онон  кэлин олус тэнийбэтэхтэр. Биир сиргэ төбүрүөннээн олорбут буолан тарҕамматахтар. Араспаанньабыт эмиэ сахалыы курдук. Казахстаҥҥа сырыттахпына «казахтыы араспаанньалааххын» дииллэрэ. Кинилэргэ «Басегесовтар» диэн бааллар эбит.

-- Төһө аймахтаһаҕытый?

-- Улахан аймахтаһыы суох. Мин эһэм, Сэбиэскэй былаас олохтоммутугар, нолуок эҥин саҕана, мас уһаарыытыттан куотан, аҕабын илдьэ Таас үрэххэ тахсан олохсуйбут. Аймахтарыттан арахсан. Ол иһин тэйсэн, улаханнык билсибэппит.

-- Дуоһунас үрдээтэҕинэ, аймах халыҥыыр дииллэр.

-- Оннук (күлэр).

-- Дуоһунаһыҥ эрэ иһин билсиһэ сатыыр дьону «сиидэлээн» ылар уустук буолуо?

-- Дьон бары кыһалҕалаах. Аймаҕым да буолбатаҕын иһин, кыах баарынан көмөлөһө сатыыр айылгылаах киһибин.

-- Бииргэ төрөөбүттэр хаскытый?

-- Биэс этибит. Биирбит саахалга түбэһэн туораабыта. Биир балтым Намҥа олорор. Протодьяконовтар диэн ыаллар. Биир балтым манна Дьокуускайга олорор. Кэргэнэ эмиэ Намтан төрүттээх. Биир быраатым Ленскэйгэ, Бэчинчэҕэ олорор.
  

Бэрэссэдээтэл фанатик буолбатах

-- Ыһыахтарга сылдьаҕыт дуо? Дьиэ кэргэнинэн сынньана киирэҕит дуу, эбэтэр политик быһыытынан тыл этэ дуу?

-- Арааһынай. Эдэр сылдьан бэйэбит дуоһуйа, сынньана сылдьааччыбыт. Билигин оннук сылдьар кыаҕыҥ да суох. Онон үлэм, дуоһунаһым быһыытынан сылдьабын. 

-- Биллэр киһи буолар эрэйдээх дуо? Арай киинэҕэ барыаххын баҕардаххына?

-- Киинэҕэ сылдьааччыбын ээ.

-- Дьон көр да көр, дорооболос да дорооболос…

-- … Үөрэнэн хаалаҕын.

-- Православнай итэҕэлгэ сыһыаныҥ?

-- Ытыктыыбын. Көмөлөһөбүн.

-- Үҥэҕин?

-- Суох. Сэбиэскэй кэм дьоно буоллахпыт...

-- Оттон сахалыы сиэри-туому тутуһаҕын дуу? Уоту аһатан…

-- Дьону кытары сырыттахха, ас кээстэхтэринэ, алҕаатахтарына онтон дьаарханан турбаппын… Оттон тус бэйэм алгысчыт буолар кыаҕым суох.

-- Үөһээ күүс баар дии саныыгын?

-- Саныыбын. Ол эрээри фанатик буолбатахпын.

 

Тоталитаризм төнүннэ дуо?

-- Салайар үлэҕэ сылдьыбытыҥ ырааттаҕа дии?

-- Свердловскайдааҕы хайа институтун 1970 сыллаахха бүтэрэн баран, Мииринэйгэ үлэлии кэлбитим. Онтон балтараа сыл буолан баран, бэлиэр, маастар дуоһунаһыгар анаммытым. Онтон смена начальнигынан, ыстаарсай технологынан, сыахтар начальниктарынан, партком сэкиритээринэн, -- Виталий Николаевич дуоһунастарын ааҕар -- … «Якуталмаз» холбоһук парткомун сэкиритээринэн, обком инструкторынан, оройуон дьаһалтатын баһылыгынан, Госдума дьокутаатынан, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлинэн…

-- Каадыры иитии боппуруоһун тэҥнээн көрдөххө: Сэбиэскэй кэмҥэ уонна аныгы кэмҥэ хайдаҕый? Мин көрүөхпэр, билигин, былаас баартыйатыгар кууһунан карьеристар эрэ киирэллэр. Сэбиэскэй кэмҥэ, каадыры, араас үлэҕэ өрө-таҥнары мискийэн «үүннэрэн» таһаараллара буолбатах этэ дуо?

-- Наһаа оннук барыта эриэ-дэхси буолбатах этэ, быһыылааҕа. Оччотооҕуга, кырдьык, «кыахтаахтартан кыахтаахтар тахсаллар» диэн итэҕэйэр, эрэнэр этибит. Оннук да буолан, билиҥҥи салалтаҕа Сэбиэскэй кэм оскуолатын ааспыт дьон олордохторо.

Билигин, сүнньүнэн, барытын харчы быһаарар буолла. Ол гынан баран маннык кэм ааһыа дии саныыбын. Саҥа олох саҕаланара өрүү мучумааннаах, дьалхааннаах, будулҕаннаах буолар. Америка билиҥҥи бэрээдэгэр, тутулугар хайдах-туох суолунан айаннаан тиийбитин бары бэркэ диэн билэбит.

-- Биһиги дойдубут салалтата демократияны «тутар» диэн буолар. Оттон сорохтор, Арассыыйа демократиятын тоталитарнай режимҥэ төннүү курдук сыаналыыллар.

--  Демократия да, коммунизм да иккиэн ситтэрбэт, туттарбат дьэргэлгэннэр. Демократия хас да моделлаах. Биир дойду демократията, иккис дойду демократиятыгар майгыннаабат.

-- Тоталитаризм төнүннэ дуо?

-- Олох барыта босхо, көҥүл диэн суох. Киһи-аймах баарын тухары хаарчах, бобуу баар. Сиэр-майгы, сигили өттүгэр, эр киһи-дьахтар, оҕо-уруу сыһыаныгар син биир хаарчах хаһан баҕарар баар буолуохтаах. Билигин олохпут бары эйгэтигэр көҥүл-босхо барыы туохха тиэрпитин телевизорынан күҥҥэ сүүстэ көрөбүт. Билигин барыта аһаҕас буолла. Барыта көстөн турар. Кыргыттар саманнык (илиитинэн курданарынан туора сотор) сылдьаллар… түмүгэр оҕо суох.

-- Мм… ол аата бэрээдэк наада диэн этэҕин?

--  Наада.

 

«Биһиги даҕаны илэ абааһы буолбатахпыт ээ»

-- Өрөспүүбүлүкэ президеннэрин кытары ыкса үлэлээбит, үлэлии сылдьар киһи буолаҕын. Кинилэр киһи быһыытынан ураты хаачыстыбалара диэн тугу этиэҥ этэй?

-- Бары даҕаны улахан кыахтаах салайааччылар. Саамай уһуннук үлэлээбит уонна чугастык билсибит киһим Вячеслав Анатольевич Штыров буолар. Мииринэйгэ, Москваҕа, Дьокуускайга бииргэ үлэлээбиппит. Чахчы айылҕаттан айдарыылаах, улахан, киэҥ билиилээх киһи. Төһө даҕаны

интернеккэ биһигини (билиҥҥи салалтаҕа сылдьар дьону) араастаан үөхпүттэрин иһин… Уопсайынан, кэлэр көлүөнэ, биһиги туспутунан интернеккэ суруллубутунан эрэ биллэхтэринэ, «бу маннык айылаах дьону хайдах тулуйан олорбуттарай» диэн сөҕүөхтэрэ сытар. Онуоха холоотоххо, урукку салайааччылар (Сэбиэскэй кэмҥэ үлэлээбиттэр) биһигиннээҕэр сүүйүүлээх балаһыанньалаахтар. Кинилэри хаһыат сирэйигэр кэриэтээбиттэрэ суох. Хаама сылдьар аанньаллар, таҥараҕа тэҥнээх, туох да дьиэгэ суох дьон курдук буолан көстүөхтэрэ.

-- Дьиҥ иһигэр, оннук буолбатахтар этэ дуо?

--  Дьон дьон курдук этилэр. Биһиги даҕаны, ити суруйалларын курдук, илэ абааһы буолбатахпыт ээ (күлэр).

 

Баһылык уонна президент…

-- Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр Президеннэрин Баһылыкка көһөрүүгэ туох санаалааххын? Госдума сокуон ылыннаҕына, Ил Түмэн да батыһарыгар күһэллэр?

-- Уларыйа-халбарыйа сылдьар кэм... Дьиҥинэн дуоһунас аатын уларытар улахан төрүөт суох. Арассыыйа сокуон ылынар түгэнигэр, биһиги онно сөп түбэһэрбит ирдэнэр. Биир өттүнэн, глобальнай сайдыы суолун көрдөххө, Европа дойдулара холбоһон, биир экономикалаах, валюталаах, бэрээдэктээх, сокуоннаах холбоһукка дьулуһан Евросоюз тэриннилэр. Биир правительстволанар курдук дьаһанан эрэллэр. Арассыыйа эмиэ оннук суолу батыста. Биһиги, сахалар, атыттарга холоотоххо, саҥардыы судаарыстыбаннас атрибуттаммыт дьон буоларбыт быһыытынан, итини ыарыылаахтык ылынабыт.

-- Өрөспүүбүлүкэбит аатын таарыйдахха, «Саха (Якутия)» хаһан скобкатыттан босхолонуой? Эбэтэр билигин итинник боппуруоһу көтөҕөр кутталлаах дуу?

-- Төрүт Сокуоҥҥа сурулларынан «Республика Саха», «Республика Саха (Якутия) иккиэн тэҥ күүстээхтэр, суолталаахтар…

-- … Ол гынан баран, тойотторбут үтүктүспүт курдук «Саха (Якутия)» диэни эрэ тутталлар…

-- Чэ, мантан инньэ Республика Саха диэни туттар буолуохпут (күлэр).

-- Дьэ, эрэ кэтээн көрүөхпүт.

 

Аныгыскы быыбар

-- Политик быыбартан быыбарга диэри «олорор». Аныгыс быыбарга кыттыаҥ дуо?

-- Оччотооҕута быһаарыа…

-- «Басыгысов АЛРОСА Дьокуускайдааҕы бэрэстэбиитэлистибэтигэр, (Колодезников оннугар) барыан баҕарар» дииллэрэ төһө кырдьыгый-сымыйаный?

-- Сымыйа ини… быыбарга диэри өссө да кэм баар. Ол саҕана, ол кэнниттэн  туох буолара биллибэт.

Саха бэрээдэги тулуйбата атахтыыр

-- Элбэх омук ортотугар үлэлээтиҥ-хамсаатыҥ. Саха ыччата туора дьон быыһыгар сүтэн-иҥэн, тэпсиллэн хаалбатын туһугар хайдах буолуохтааҕый?

-- Промышленнас өттүн ылан көрөр эбит буоллахха, саха бэрээдэги тулуйбат. Мин, Мииринэйгэ Хайаны байытар фабрикаҕа үлэлии сырыттахпына, үстэ Саҥа Дьылы түүҥҥү дьуһуурустубаҕа көрсүбүтүм... Кус, балык, булт кэмэ… сыбаайбалар, табаарыстар…

-- Баран хаалаллар?

-- (Төбөтүн нөрүтэн ылар)…Аны, дьиэ-уот суох. Ыалга дьукаахтаһаҕын… Иккис өттүнэн, ахсааммыт аҕыйаҕа эмиэ охсор. Өй-санаа хаайтарара, хаарчахтанара баар суол. Атын омуктар элбэх буоланнар, биир барбыт киһилэрин оннугар кэлэн киирэ тураллар, онон ахсааннара аҕыйаабат. Оттон саха оннугар саха кэлбэт. Солбукпут суох. Ахсааммытынан кыайан күрэстэспэппит.

Билигин биһиэхэ улахан дьолуо тосхойон турар. Соҕурууттан дьон кэлэрэ быдан аҕыйаата. Тирэх куораттарбытынан, бөһүөлэктэрбитинэн ааттыыр Пеледуйбутугар, Витимҥэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Аллараа Бэстээххэ, Ленскэйгэ саха ыччата баран үлэлиэн наада.

-- Биһиги хара үлэни үлэлиэхпитин баҕарбаппыт ээ. Маҥан ырбаахылаах, папка кыбыныылаах үлэни көрдүүбүт.

-- Арҕаа омуктар оннук буолбуттара быданнаата. Ол түмүгэр Франция, Германия нэһилиэнньэтин улахан аҥаардара – Ближнэй Востоктан кэлбит мусульманнар. Биллэн турар, аныгы үйэҕэ ыарахан үлэ механизированнай, саҥа ньымалары, технологиялары туһаныы барыахтаах. Ол кэмэ кэлиэҕэ. Биһиги билигин ол миэстэбитин былдьатыа суохтаахпыт этэ.

-- Интернет-форумнарга, ырытыыларга Ил Түмэн дьокутааттара, үлэ миэстэтигэр олохтоох дьоҥҥо сүүйүүлээх балаһыанньаны мэктиэлиир сокуон таһааралларын ирдээччилэр.

-- Киһи, омук төрүөҕүттэн – тэҥ. Босхо, халлаантан түһэр харчы индеецтэри, эскимостары туохха тиэрдибитэй? Кинилэр этэллэр: «Омугу суох оҥоруоххун баҕардаххына – босхо аһат!» -- диэн. Бэлэм ас-таҥас баарын кэннэ, өйбүн-санаабын туохха сынньыахпыный? Кыахтара, тордоро тостубутун кэннэ билигин сиэтэ сылдьаллар. Онон босхону көрдөөбөккө, интернат курдук олоххо ымсыырбакка, кэм, бириэмэ ирдэбилин, ыгыытын-түүрүүтүн, күрэстэһиитин тулуйан, туруулаһан, тэҥҥэ сайдан, эн-мин дэһэн, тургутуһан иһиэхтээхпит. Оччоҕо эрэ киһи буолабыт.