- Дьикти дойдуга олоробут. Били, былыргы муударай гректэр этэллэринии «биир өрүскэ иккистээн киирбэт» балаһыанньа буола турар. Ханнык да түгэн, түбэлтэ хатыламмат. Кириэмил кирпииччэ эркиннэрин нөҥүө ханнык-туох оонньуу ыытылла турарын киһи курдат көрбөт кэмэ кэллэ.

Бу иннинээҕи быыбардарга, Арассыыйаҕа туруктаах буолуу фактора (фактор устойчивости) көстөр этэ. Холобур,  90-с сылларга ыытыллыбыт бастакы демократическай быыбарга  Борис Ельцин утарылаһааччыларын улаханнык сабырыйан туран кыайбыта. Норуот баһыйар ахсаана Ельцин кандидатуратын өйөөбүтэ. 1996 сылга, Ельцин мүччү-хаччы да соҕус буоллар, син биир кыайар.  Оччолорго баартыйа систиэмэтэ үөскүү илигинэ, «баартыйа» дэммит дьон бөлөҕө барыта быыбарга кыттар кыахтааҕа. Өйдүүбүн ээ, быыбарга кыттар баартыйалар уһун-синньигэс испииһэктэрэ хаһыат икки балаһатын тухары бэчээттэммитин.  1996 сыллааҕы Госдума быыбарыгар КПРФ сүрдээх элбэх куолаһы ылбыта. Сорох-сорохтор онно «Зюганов кыайбыта эрээри кыайыытыттан бэйэтэ аккаастаммыта» диэн этэллэр.   90 сыллар ортолорунааҕы быыбардарга салайа сылдьар былаас сүрүн утарылаһааччытынан хомуньуустар буолаллара. Холобур, Михаил Ефимович (Николаев)  көхсүгэр хомуньуус Артур Алексеев – Төлөннөөх Артур тыынара биллэ сылдьыбыта. Ол да буоллар, төһө да хомуньуустар быыбарга элбэх куолаһы ыллаллар, ким даҕаны КПРФ кыайыаҕа диэн дьиҥнээхтик итэҕэйбэт этэ. Былаас уларыйбакка, ситимнэнэн баран испитин – туруктаах буолуу фактора диэн этиэм этэ.

2000 сыллаахха ким да билбэтэх-көрбөтөх Путин диэн киһитэ күөрэс гына түспүтэ. Уонна Ельцин «рекомендациятынан» ахсынньы тиһэх күнүгэр ананан баран, кулун тутарга быыбарданан президент буолан хаалар. Путин кыайарыгар ким да саарбахтаабатаҕа.

Оттон билигин киһи иннин-кэннин тымтыктанан да көрбөт балаһыанньата үөскээтэ. Политиканы ырытар дьон, чуолаан бу балаһыанньа бүрүүкээбититтэн дьиксинэллэр. Туруктаах буолуу фактора суох буолбутуттан ыгылыйдылар.

Былааска итэҕэл сүттэ

- Билиҥҥи былаас норуокка төһө ытыктанара буолла?

- Левада статистикатынан буолбакка эрэ, мин бэйэм онно-манна (өрөспүүбүлүкэ таһыгар) сылдьан боростуой дьону кытары кэпсэтэбин-ипсэтэбин. Уонна билиҥҥи былаас политикатын сэргиир киһи быстар аҕыйаҕын бэлиэтээтим.  Холобур, москубалар 2 сыл ыннараа өттүгэр «Биир ньыгыл Арассыыйа» - күүстээх баартыйа, Путин – дьиҥнээх лидер» диэн саныыр, итэҕэйэр эбит буоллахтарына, билигин итинник санаа сүттэ.

Кириэмил «айымньылара»

- «Оппозиция» диэн ааттанар баартыйаларбыт бары Кириэмил политтехнологтарын «айымньылара» диэн этэллэр. Дьиҥнээх оппозиция диэн биһиги дойдубутугар баар дуо?

- Дьиҥнээх оппозиция Владимир Рыжков «ПАРНАС» («Партия Народной свободы») баартыйатын быыбарга киллэрбэтилэр. «Парнастар» быыбарга киирбиттэрэ да эбитэ буоллар, улахан куолаһы ылыа суох этилэр. Ол да буоллар, былаас кинилэртэн тоҕо эрэ чаҕыйда.

«ПАРНАС» -- «систиэмэтэ суох оппозиция» диэн дьаралыктаммыт эбит буоллаҕына, «систиэмэлээх оппозиция -- Прохоров оппозицията»  диэни оҥордулар.

- Эмиэ төрдө-төбөтө Кириэмилтэн «үүнэр»… 

- Оҥоһуу баартыйа буолара биллэр. Ол гынан баран, Прохоровы бэйэтин улаханнык убаастаабат да дьон «Правай дьыалаҕа» киирэн эрэллэр. Арай, Прохоров бэйэтэ да баҕарбатынан, баартыйата кыаҕыран хааллын?

Төһө да «правайдар» 7% куолаһы ылаллара саарбах диэн сабаҕалааталлар, ким билиэ баарай, онтон обургутук да ылан кэбиһиэн сөп эбээт.

Аныгыскы президент

- Киһи барыта эһиилги улахан быыбарга Медведев кыттыа дуо диэн төбөтүн сынньар. Эн санааҥ?

- Госдума быыбара диэн баар дуо, өссө президент быыбара кэлиэ турдаҕа.

Мин баҕам диэн – бу икки киһи Путин уонна Медведев иккиэн тэҥҥэ уонна кырдьыктаахтык быыбарга кыттыахтаахтар диэн. Медведевтээх Путин бастакы үс сылга эрэ «тандемнаатылар». Кэнники кэмҥэ Медведев президеҥҥэ сананар амбициятын көрдөрдө дии саныыбын. Ону учуоттуур наада. Бэл, анекдот баар буолла дии… 

- Дьэ, эрэ… 

- «Медведев баартыйа быыбарга кытаанахтык киирсэрин билэр, арай Медведев хайа баартыйаттан кыттарын билбэт» диэн. Мин саныырбынан аһара диэн билэ, быһаарына сылдьар киһи буолуохтаах.  Балаҕан ыйыгар туох эмэ чуолкайданара дуу…

Ходорковскай дьылҕата хатыланыан сөп

- Олигархтары политикаҕа чугаһатыы туһунан кэпсэтиэххэ. Хаһан эрэ Ходорковскай Путиҥҥа бэрт чугаһыы сылдьыбыт кэмнээҕэ эбээт. Этэргэ дылы, умайа турар уокка аһара чугаһаан кынатын сиэппитэ. Оттон Прохоров кини дьылҕатын хатылыа суоҕа дуо?

- Үчүгэй ыйытыы… Биир өттүнэн, Арассыыйа салалтата дойдутун дьонун уонна бүтүн аан дойду санаатын кытары аахсарга күһэллибитэ үөрдэр. Былаас талбытынан дьаһайара син харгыстаныах курдук.

Кириэмил Прохоровы, харах баайыыта да буоллар, оппозиция оҥорон, былаас баартыйатыгар альтернатива баар диэн көрдөрдө. Ол гынан баран, ити үөһээ эппитим курдук, Прохоров дьайыыта суох, «правайдар» эмискэ тоҕо баран күүһүрэн кэлиэхтэрин сөп. Оччотугар, Ходорковскай курдук ылан хаайбаталлар да, кинини утары былаастан тэйитэр араас ньыманы туттуохтарын сөп.

Михаил Прохоров Саха сирин кытары ыкса сибээстээх киһи. Кини манна үлэтэ-хамнаһа, кыттыгаґа баһаам. Онон Прохоров кимин-тугун, эргимтэтин, интэриэһин сыныйан үөрэтиэх тустаахпыт. Дьыала-куолу салгыы сайыннаҕына хайдах-туох балаһыанньа тахсыан сөбүн ырытан, ыраҥалаан көрөр наада. Путин Ходорковскайы кырдьык бастаан сүрдээҕин чугаһаппыта, былааска «сээн» дэнэ сылдьыбыт киһини кытары биһиги оччотооҕу салалтабыт эмиэ ыксаласпыта. Ол содула тугунан эргийэн тахсыбытын бары билэбит – Михаил Николаев үһүс болдьоҕор талыллар кыаҕа быһыллыбыта онтон да тахсыбыта буолуо.

Онон быыбарга, бэлиитикэҕэ ымпыктаах-чымпыктаах, ииспэрэйдээх олус уустук оонньуу буола турарын өйдүөх тустаахпыт дии саныыбын.

РК дьылҕата

- Иван Иванович, «оскуола дириэктэрэ» уонна «политик» оруоллара  төһө дьүөрэлэһэллэрий?

- Ончу дьүөрэлэспэттэр. Ол гынан баран хайыахпыный, общественнай дьыаланан дьарыктанар киһи баара эбитэ буоллар (холобур, ити «Саха общественнай киин» үлэтин-хамнаһын иилииргэ-саҕалыырга) мин туораан биэрэн баран, сүгүн-саҕын оскуолабынан эрэ үөрэ-көтө дьарыктанан олоруом эбитэ буолуо эбээт.

- РК туспа дьиэлэнэр-уоттанар буолла дуу, суох дуу?

- Тутуллуохтаах. 103-с  кыбаартал ортотугар учаастак анаммыта даҕаны, күн бүгүҥҥэ диэри куорат дьаһалтата ону сокуонунан-докумуонунан бигэргэтэ илик. Правительство үп көрөн бырайыагын, симиэтэтин былаанын оҥотторо сылдьар.

- Кимнээх оҥороллоруй?

- Москуба тэрилтэтэ тендергэ кыайан оҥорор быраабы ылбыта.

- Хас миэстэлээх оскуоланый?

- 350 оҕоҕо ананан тутуллуохтаах. Интернэтэ 205 миэстэлээх буолуохтаах. Оскуолабыт тутуллан, үлэҕэ киирэрин олус күүтэбит. Балаһыанньабыт лаппа тупсуох этэ.

Дьиҥнээх быыбары кэтэһэбит дуу… 

- Урукку быыбардар хайдах ааһаллар этэй?

- Киһи итэҕэйбэт, чиэһинэйэ суох быыбардар буолааччылар… 

- Ол быыбардарга кыттыбыт киһи буоларым быһыытынан (2005, 2008 сс. Ил Түмэн быыбарыгар кыттыбытым) мин эмиэ инньэ диир кыахтаахпын. Ол гынан баран билигин кэлэн итини ырытар улахан суолталааҕа эбитэ дуу? Дьаһалта күүһэ хайдах курдук туттулларын билэбин… Баҕар, хаһан эмэ ырытар наадалаах буолуо этэ… 

- Оттон «эрэл» саамай тиһэх өлөр дииллэринии, хаһан эрэ кырдьыктык ыытыллар быыбары баттаһыахпыт диэн эрэниэх.

- ).

Кэпсэттэ Туйаара НУТЧИНА.