Айыыһыт – ийэ таҥара, Иэйиэхсит – аҕа таҥара

Суббота, 03 Августа 2013 01:09
Оцените материал
(0 голосов)
Халлаантан көтөн кэлэн түһэр Айыыһыт саха мифологиятыгар кынаттаах маҥан биэ дьүһүннэнэн-бодолонон Орто Дойдуга айа диэн түһэр эбит.
Искусствоҕа, литератураҕа айар талааннаахтар хас күн аайы айар иэйиилэрэ киирбэт. Арай Айыыһыттара кэллэҕинэ, иэйиилэрэ киирэн, талааннара-дьоҕурдара аһыллар уонна хас да ый – сыл айа сатаабыттарын этэргэ дылы “биир тыынынан түһэрэн” айаллар...
Айар талааннаахтар бу айыыһыттарын, кынаттаах маҥан биэлэрин айар таҥара оҥостон – Пегас диэн ааттыыр буолбуттар.
Пегас тылыттан тылыгар – Биэ=Пе;
ак, ах, аг – түүр тылаахтарага “ыраас, дьэҥкир, сырдык, маҥан, үрүҥ”;
аас=ас биэ ыраас, маҥан диэн суолталардаах тыл.
Онон, ханан да атын өҥө-түүтэ суох биэ.
Иккиһинэн, айар дьоҕурдаахтарга “иэйии киирэр” диэн өйдөбүлүнэн салайтардахха, айар-тутар талааннаах үлэһиттэр иэйиэхситтээхтэр, атыннык эттэххэ Айыыһыт түһэн: “Эн биһи иэйиэх...” диэтэҕинэ искусство шедевра айыллар эбит: хоһоон, ырыа, музыка, симэх, олоххо биһирэнэр саҥаны айыы, арыйыы...оҕо айыллан үөскээһинэ, кэрэ барыта...
Айыыһыт уопсай аат.
Саамай бас-көс Айыыһыт  анала аата – Үрүҥ Айыы Таҥара.
Айыыһыт – бу дьахтар уонна айар Хотун.
Холобур, сахалар маннык этэллэр эбит: “Айыыһыт Хотун аҕа куппутун атылыы гына айбыт... Нас богиня Айыысыт создала, сделав близкими наши отец-души...т.е.назначили нас друг для друга, чтобы мы были мужем и женой”(Э.К.Пекарский “Словарь якутского языка”).
Сахалар былыр “богиня” диэн өйдөбүлгэ “айыы”, “бог” өйдөбүлгэ “аар” диэн тыллары туттар буолуохтаахпыт.
Ай – творить, Айыы – творение, создание,
Айыыһыт – Создательница (В.Л.Серошевскай).
Кини оччотооҕу сахалартан лаппыйан, ыйыталаһан чуолкайдаан быһаарбыт – ийэ айааччы уонна биэ буоларын суруйбут.
 
Саамай былыр Айыыһыт – ийэ таҥара,
аатынан ааттаатахха, Үрүҥ Айыы Таҥара.
 
Кини олоҕун олоҥхоҕо “үүт таас олобохтоох...” диэн хоһуйаллар.
Маны хайдах өйдүөххэ сөбүй?
Соҕуруу таас хайалардаах дойдуларга сирдээх-уоттаах эрдэхпитинэ, географическай өйдөбүллээх хоһуйуу дуу диэҕи баҕарыллар...
Биһиэхэ: “Үүттээх таас өлүүтүттэн маппат... означающая, что всякая девушка выйдет замуж” диэн өс хоһооно баар. Былыр, “кыыс омук анала” диэн өйдөбүл баһыйара уонна ыал уола элбэх, кыыһа аҕыйах буолара. Кыыс тиийбэт буолан, кыыс эрэ барыта эргэ тахсара бу өс хоһоонугар этиллэргэ дылы.
Былыргы үйэлэргэ кийиит кыыс дьонуттан арахсан эрин дойдутугар барарыгар дойдутуттан үүттээх таас булан барар үгэһэ баар буолуохтаах. Дьахтар аймахха дойдутугар өр кэмҥэ кэлэ сылдьыбатах буоллаҕына, үүттээх тааһын илдьэ кэллэҕинэ, дьахтары дойдутун иччилэрэ атыҥыраабаттар, моһуоктаабаттар диэн өйдөбүл билигин да баар.
Иэйиэхсит – аҕа таҥара.
 
“Иэйиэхсит...его представляют в виде белогубого или косматого жеребца...” (Э.К.Пекарский “словарь якутского языка”)
Иэйиэхсит – бу уопсай аат.
Иэйиэхситтэртэн урууларын, тойоннорун, аардарын анала аата – Үрүҥ Аар Тойон.
Иэйиэхсит – аҕа таҥаратын Э.К.Пекарский “его”, “жеребец” диэн тыллары туттан быһаарбыта бигэргэтэр.
Иэйиэхсит – аҕа таҥара буоларын сахалыы эр дьоннр ааттара этэн биэрэ сылдьаллар: Букей, Тюсеней, Тегей, Кунней, Кореней, Очей, Тороней, Кузеней, Тенней, Одей (“История якутской АССР”) – барыта эр дьон ааттарыгар “иэй” диэн тыл сыстар.
Сахалар итэҕэллэригэр: “Создательница Аисыт...спустилась в виде кобылицы ...” (В.Л.Серошевский “Якуты”).
Ити курдук, “үүт таас олбохтоох...” Үрүҥ Айыы Таҥара, атыннык эттэххэ, Айыыһыт – ийэ таҥара, ийэ айааччы, онтон Үрүҥ Аар Тойон, атыннык эттэххэ, Иэйиэхсит – аҕа таҥара.
 ***
Прокопий Уран
Ферфакс   куорат (АХШ)
"Кистэлэҥ күүс".

Добавить комментарий

Защитный код
Обновить

Aartyk.ru